Japon Otome Bunraku Tiyatrosunun Yaþayan Beþ Ustasýndan Biri : Masaya Kiritake

Seval Deniz Karahaliloðlu

Dünya kukla tiyatrosu örnekleri arasýnda en önemlilerinden biri kuþkusuz Japon Kukla Tiyatrosu ve Otome Bunraku Tiyatro geleneðinin temsilcisi olan Masaya Kiritake. Dünyada yaþayan beþ Kiritakeden biri olan Masaya Kiritake, Ýzmir Sabancý Kültür Merkezi’nde sahnelediði unutulmaz gösteri ile izleyenleri büyülüyor.

Masaya Kiritake, kendini kukla sanatýna adamýþ çok özel bir sanatçý ve prensip olarak hiç kimseyle konuþmayý kabul etmiyor. Benim için en büyük þans Japon çevirmen arkadaþým Chiho Sato’nun sayesinde Masaya Kiritake’ye ulaþabilmek oldu. Chiho Sato’nun yardýmýyla ve çevirmenliði sayesinde sanatçýyla kukla üzerine yaptýðým görüþme benim için unutulmazlar arasýnda yerini aldý bile. Daha önce sadece bir Amerikalý gazeteci ile görüþen Masaya Kiritake’nin söyleþisine geçmeden önce sizleri Sabancý Kültür Merkezi’ne götürelim ve sanatçýnýn Otome Bunraku Tiyatrosu geleneðinden ve yýllara dayalý deneyiminden damýtarak hazýrladýðý gösteriyi birlikte izleyelim.

Ýlk önce bir flüt sesi duyulur. Çok eski unutulmuþ bir melodi. Doðuya, kadim zamanlara ait bir þarký. Yavaþ adýmlarla ilerleyen siyahlar içindeki Japon sanatçý görülür. Göðsünde krem rengi bir kimono içinde porselen bir bebek taþýyor. Kukla sanatçýnýn göðsüne belinden geçen bir kemerle baðlýdýr. Beyaz yüzlü porselen bebek bizi alýp geçmiþe, 1600’lü yýllara götürür. Sanki bugünmüþ gibi taze bir hikayede buluruz kendimizi. Þimdi yaþanýyormuþçasýna bir gerçeklik duygusuyla kalbimize dokunur. Kukla olmaktan öte aþk acýsý çeken hüzünlü bir genç kýzdýr o.

Sanatçýnýn vücuduyla uyumlu hareket eden bir kukla. Sanatçý soldan saða doðru kendi çevresinde dönerken bebek de onunla birlikte döner. Porselen bebek kuklanýn baþý, sanatçýnýn baþýna ipek iplerle baðlýdýr. Masaya Kiritake’nin her hareketi, zarif tavýrlarý, narin duruþu, bir bakýþý, ustalýkla kuklaya geçer. Bir an gelir o artýk porselen bir bebek deðil, ruhu olan, kimliði olan ve hikayesini bizimle paylaþan hüzünlü bir genç kýzdýr.

Ýzmir Sabancý Kültür Merkezi’nde sahne alan Japon kukla sanatçýsý Masaya Kiritake, bizi 300 yýl öncesine götürüyor. Japonya’nýn Osaka kentinde 1680 yýlýnda baþlayan Otome Bunraku Tiyatrosunun günümüzdeki yaþayan beþ ustasýndan birini büyülenerek izliyoruz. Sanatçý Masaya Kiritake, þu anda kaybolmakta olan geleneksel Otome Bunraku tekniðini sürdürerek kukla ile beraber sahneye çýkýyor. Sanatçý için sahneyi paylaþtýðý bu porselen bebek sýradan bir kukla deðil. Saçýndan, giydiði kimonosuna kadar her ayrýntýyý titizlikle takip ettiði, bizzat kendisinin hazýrladýðý özel bir kimlik.

Kukla sað elinde kavuniçi, yeþil ve altýn renklerinde bir yelpaze tutar. Yelpazeyi zarif bir hareketle açar, baþýný eðer ve seyirciyi selamlar. Yelpazeyi göðsünün hizasýnda tutarak bütün sahneyi dolaþýr. Geniþ bir kol hareketiyle, yelpazeyi sanki elinin bir uzantýsý gibi kullanarak bütün salonu tarar. Sýnýrlarýný belirleyen bir tanrýça gibidir. Artýk salona tümüyle hakim. Þimdi hikayeyi anlatma zamaný.

Etekleri çiçekler ve bahar dallarýyla bezeli ipek kimonosunun içinde büyük bir zarafetle hareket eder. Ellerini bükerek, açarak ve kýrýlgan bir ifadeyle geniþ kol hareketleri yaparak vücut dilini kullanýr. Bahar gelmiþtir. Tabiat uyanýr. Çiçeklerle bezeli yeþile boyanmýþ toprak bize umut ve mutluluk vaat eden bir dünya sunar. Baþýný eðiþi, zarafetle yana doðru yatýrýþý, gözlerini açýp kapamasý, baþýný yavaþça çeviriþi, ellerinin bükülmesi, vücudunun eðimi büyük bir uyum içinde görkemli bir þiirin parçalarý gibi bir araya gelir.

Ýkinci bölümde, kýrmýzý kemerli mor üzerine çiçek iþli bir kimono görürüz. Beyaz saydam þemsiyesi, özel topuzu ve süsleri ile bir tablo gibi görünür. Bir dizini kýrarak þemsiyeyi açar. Baþýný saða sola sallar, sol elini yatay olarak göðüs hizasýnda tutarak çok estetik bir görüntü oluþturur. Bir yandan gösteriþli, öte yandan mütevazý bir duruþu vardýr. Beyaz bir mendille göz yaþlarýný ve kederini siler. Bu imkansýz bir aþk hikayesi. Hayvan kýlýðýna girmiþ bir varlýkla bir genç kýzýn sonu gelmeyecek aþklarý. Bir kuþla bir genç kýzýn ne tür bir geleceði olabilir ki? Öyküsünü anlatýrken, küçük hareketleri, ufak jestleri sanki bir ayinin parçasýymýþçasýna büyük bir özenle kullanýr. Duygularý yüzüne, vücuduna, giysisinin her kývrýmýna yansýr. Kollarýný iki yana açar. Kocaman kol yenleriyle bir kraliçe gibi gibidir. Baþýný eðerek selam verirken incelikli bir zarafet timsalidir. Kýrýlgan bir kelebek gibi yüreðimizin üzerinde titreþir.

Sanatçý kuklanýn hareketlerini, kendi hareketleri ile eþ zamanlý olarak yaratýr. Ayný narin tavýrla bir þiir yazarcasýna yansýtýr. Kuklanýn gözünü açýp kapamasýndan belli bir açýyla seyirciye bakýþýna kadar her hareketin bir anlamý vardýr. Bütün gösteri boyunca fonda geleneksel Japon müziðini duyarýz. Ellerin aþaðý yukarý doðru bükülüþünden buna uyumlu olarak baþýn saða sola doðru hareket ettirilmesine kadar her þey matematiksel bir dille hesaplanmýþtýr. Bu sanatýn, müziðin ve tiyatronun matematiksel dilidir.

Üçüncü ve son bölüm, beyazlar giymiþ bir genç kýz. Beyaz ölüm rengi. Saçlarýný baðlayan pembe kurdeleyi söküp atar. Saçlarýný savurarak serbest býrakýr. Týpký savrulan hayatý gibi. Gözleri keder ve acý ile kapanmýþtýr. Siyah saçlarýndan bir tutam beyaz saç topuzundan dýþarýya doðru akar. Kaderine isyan eder. Geniþ bir hareketle yüzükoyun yere doðru düþer. Aþkýna kavuþamamanýn verdiði acýyla hayatýna son verir.

Bütün bu gösteri boyunca kuklaya baðlý olarak onunla beraber hareket eden sanatçýyý görürüz. Buna raðmen, bir an gelir kuklayý kendi baþýna hareket eden bir canlý olarak algýlamaya baþlarýz. Bu hem kukla tiyatrosunun büyüsü, hem de kuklanýn ustalýkla tasarlanmasýyla yakýndan ilgili bir durum. Masaya Kiritake kendi kuklasýnýn yapým aþamasýnda büyük özen gösteren sanatçýlardan biri. Kuklayý giydirmekten saç tasarýmýna kadar her ayrýntýyla bizzat kendisi ilgileniyor.

Otome Bunraku Tiyatrosunun insaný büyüleyen kuklalarýný anlayabilmek için kuklalarýn nasýl hazýrlandýðýný da bilmek gerekir. Mesela kuklanýn her parçasý büyük bir özenle kukla yapým ustalarý tarafýndan özel malzemeler kullanýlarak tek tek hazýrlanýyor. Masaya Kiritake gösterisini bitirdikten sonra, Sabancý Kültür Merkezindeki kulisinde kuklanýn nasýl çalýþtýðýný göstererek sorularýmýzý cevaplandýrdý. Japon tercümanýmýz Chiho Sato’nun (Çiho diye okunur) yardýmýyla, Masaya Kiritake ile kukla tiyatrosuna ve kuklalara dair konuþtuk.

SDK – Elinizde tuttuðunuz kuklalar neden yapýlýyor?
Masaya Kiritake – Kuklanýn baþ bölümü için Japon Selvisi kullanýlýyor. Japon Selvisi ustalar tarafýndan özel olarak yetiþtiriliyor ve çeþitli þekillerde üretiliyor.

SDK – Çiçekli mor kimono giymiþ olan kuklanýn saç tuvaleti çok süslü ve çok güzeldi. Kuklalarýn saç modellerini nasýl hazýrlýyorsunuz?
Masaya Kiritake - Kuklanýn saç tuvaleti çok önemli. Saç veya peruk için insan saçý ve hayvan tüyleri kullanýlýyor. Kuklanýn saçýndaki topuz kýsmý (shaguma) için Peru'da yaþayan Yaku adlý hayvanýn kuyruðu kullanýlýyor. Ýnsan saçý ise Çin’den geliyor ve özel ustalar tarafýndan boyanýp bu konuda özel eðitimli kuaförler tarafýndan tasarlanýyor.

SDK – Kimonolar çok göz alýcý ve çekici. Mesela ilk bölümde kuklanýn giydiði etekleri çiçekli yavru aðzý rengindeki kimono ile ikinci bölümde gördüðümüz mor kimonodan insan gözlerini alamýyor. Kimonolarý kim tasarlýyor?
Masaya Kiritake - Kuklaya giydirilen renkli ipek kimonolar özenle hazýrlanýyor. Kimonolar usta kostüm tasarýmcýlarý tarafýndan üretilen özel kumaþlar kullanýlarak yapýlýyor. Oyunlarda kendi ürettiðim kimonolarý kullanmayý tercih ediyorum. Kuklalarý giydirirken kýyafetler sadece kimono ile sýnýrlý deðil. Ýç çamaþýrýnýn (Juban) bizim için çok büyük bir önemi var. Kimonodan önce Juban (iç çamaþýrý) giydirilip, iç çamaþýrýnýn içine pamuk döþeniyor. Avrupa kuklasýndan farký olarak, Otome Bunraku Tiyatrosunda öncelikli olarak, kuklanýn pamukla þekillendirilmesi gerekiyor. Vücuda þekli, iç çamaþýrý içine yerleþtirilen pamuk veriyor. Bunun üzerine Kimono giydirilip kuklanýn kadýn veya erkek olmasý durumuna göre, göðüsler ortaya çýkýyor. Kuklanýn genç veya yaþlý olmasý ise kemerin yukarý ya da aþaðýya doðru indirilmesiyle belirleniyor.

SDK – Sahneye çýktýðýnýzda, kuklayý çeþitli baðlarla kendinize baðlayarak taþýyorsunuz. Mesela kuklanýn sizin belinize bir kemerle baðlandýðýný gördük. Kuklayý baþýnýza ve ellerinize baðlayan diðer baðlar hakkýnda neler söyleyebilirsiniz?
Masaya Kiritake - Geleneksel Otome Bunraku kuklasý genç kýzlar tarafýndan oynatýlan bir teknik. Kukla ve oyuncu sahnede bir arada yer alýr. Sanatçý ve kuklanýn ayaklarý, elleri ve baþý ipekli bir ip yardýmýyla birbirine baðlýdýr. Sanatçý hareket ettiðinde, kukla ayaðýna ip baðlý olduðu için sanatçýyla ayný anda ayaðýný hareket ettirir. Kuklanýn elleri ve parmaklarý oyuncunun el ve parmaklarýna yine ipek iplerle baðlýdýr. Sanatçý el ve parmaklarýný oynattýkça, kukla da ellerini ve parmaklarýný oynatýr. (Sanatçý burada kuklanýn iplerle ellerine ve parmaklarýna nasýl baðlandýðýný göstererek fotoðraf çekmemize izin veriyor.) Ayrýca oyuncu kendi baþýna baðladýðý ipek iplikleri kuklanýn baþýna baðlayarak kuklanýn baþýný istediði gibi hareket ettirir.

SDK – Oyun boyunca uzun bir süre kuklayý belinize baðlý bir kemerle taþýyorsunuz. Kukla size aðýr gelmiyor mu?
Masaya Kiritake - Bunraku Tiyatrosunda kuklalar yetiþkinler tarafýndan oynatýldýðý için büyük kuklalar kullanýlýr ve kuklanýn aðýrlýðý oyuncunun sol eline verilir. Otome Bunraku ise genç kýzlar tarafýndan oynatýldýðý için daha küçük kuklalar kullanýlýr. Kuklanýn aðýrlýðý sanatçýnýn omuzlarýna ve eklem yerlerine metal desteklerle daðýtýlýr. Omuzlara metal destek vererek kuklanýn aðýrlýðýný dengeliyoruz.

SDK – Otome Bunraku Tiyatrosu kukla sanatçýsý olmaya nasýl karar verdiniz?
Masaya Kiritake – Eskiden çocuk tiyatrosunda sahneye çýkýyordum. Bunraku kukla tiyatrosunu çok seviyordum ama bu tiyatroda sadece erkekler sahneye çýkýyor. Ben kadýn olduðum için bunu yapamazdým ama Otome Bunrake sadece genç kýzlarýn yapabildiði bir kukla tiyatrosu için ilgilenmeye ve kukla sanatçýsý olmaya karar verdim.

SDK – Oyun boyunca kukla ellerini çok özel þekillerde bükerek, açarak ve geniþ hareketler yaparak oynatýyordu. Sonra oyunun belli yerlerinde kukla gözlerini açýp kapýyor. Bu hareketlerin özel bir anlamý var mý?
Masaya Kiritake – Kuklalara insani duygularý aktarmak çok zor. Ellerin bir anda bükülmesi, açýlmasý, kapanmasý, kuklanýn baþýný eðerek gözlerini açýp kapamasý, oyun boyunca kuklanýn yaþadýðý duygusal iniþ çýkýþlarý anlatýyor. Fondaki müzikte aslýnda genç kýzýn öyküsü anlatýlýyor ama bu öyküyü anlayabilmek için Japonca bilmeniz lazým.

SDK – Son bölümde kukla beyazlar giyiyor ve finalde kendini yere atýyor. Neden?
Masaya Kiritake – Kýzýn sevdiði kiþi bir kuþ. Onlar nasýl birleþebilir? Kýz bunu biliyor ve artýk gitmesi, elveda demesi, bu aþka bir son vermesi gerekiyor. Bu nedenle, kendini öldürüyor.

SDK – Aslýnda birinci bölümde genç kýzýn mutlu bir görüntüsü var. Hüzünlü bir hikayeden farklý olarak bu durum için ne söylenebilir?
Masaya Kiritake – Burada üç farklý hikaye var. Birinci bölümde bahar geldiði için kýzýn mutlu olduðunu görüyoruz. Özellikle Kyoto’da bahar çok güzeldir. Kyoto’daki çiçekler ve doðanýn yeþil rengi insaný çok mutlu eder. Bunu anlatýyor. Ýkinci bölümde ise bir aþk hikayesi var. Büyülü bir kuþ kendisini insan gibi gösteriyor ve genç kýz ona aþýk oluyor. Kuþ da kýza aþýk oluyor. Ama tabii ki olacak þey deðil. Ayrýlmalarý lazým. Gitmesi gerekiyor. Üçüncü bölümde veda ettiði ve kendini öldürdüðü sahne oluyor.

SDK – Neden aþk ve ölüm temalarý bu kadar çok birbirine baðlý ?
Masaya Kiritake – Bu imkansýz bir aþk. Ýmkansýz olmasa, aþýklar birbirlerine kavuþsa aþk olmaz. Oyunda bu nedenle, hüzünlü ve kederli bir atmosfer var.

SDK – Kukla sanatýný size öðreten kukla hocasýyla nasýl tanýþtýnýz?
Masaya Kiritake – Japon Tiyatrosunda Kyojen adý verilen bir oyun var ama oyunda kukla yok. Ýshinji Tapýnaðýnda Kyojen oyununda rol alýp oynarken, hocam Masako Kiritake ile ayný sahneyi paylaþýyorduk. Orada tanýþtýðým Kyojen hocasý Masako Kiritake bana Otome Bunraku Tiyatrosunda kukla oynatmayý öðretti. Ama bunun öncesi var. Ýlk önce tiyatroda sesi kullanmayý ve uygun sesleri çýkarmayý öðrenmek gerekiyor. Japon Tiyatrosunda Dojoji adý verilen bir oyun var. Ýlk önce, Dojoji oynamayý öðrendim. Her þey sýrayla geliþti

SDK – Peki kuklayla ilk temasýnýz nasýl oldu? Nasýl bir eðitim aldýnýz? Hemen kukla oynatmaya mý baþladýnýz?
Masaya Kiritake – Ýlk önce kuaför olarak, bir kuklanýn saçlarý nasýl yapýlýr, bir kuklanýn oyun için saç tuvaleti nasýl hazýrlanýr, onu öðrendim. Uzun süre kuklalarýn saçlarýný oyunlar için hazýrladým ve bu konuda çalýþtým. Sonra kukla oynatmayý öðrendim.

Söyleþinin tam bu noktasýnda, Masaya Kiritake’yi alacak olan araç geliyor ve söyleþi burada zorunlu olarak son buluyor. Sanatçý tiyatrodan çýkýyor, biz de öyle. Teknik ekip de iþini bitirdi. Salonda artýk hiç kimse kalmadý. Gerçekten öyle mi?

Farklý bir gerçeklikte hala var olan zarif kuklanýn yarý saydam sureti boþalan sahneye vuruyor. Derinden gelen bir flüt sesi eþliðinde dans ederken Japon þarkýcýnýn söylediði kederli þarkýyý iþitiyoruz. Saflýk, ruh temizliði, zarafet, kuklanýn gözlerinden dünyaya kýrýlgan bir bakýþla yansýyor. Küçük bir jeste sayfalarca þey anlatabilirsiniz. Tek bir kol hareketiyle yerlere kadar uzanan kocaman kol yenleri için öyküler yazýlabilir. Baþlý baþýna bir sanat eseri olan yelpazeler görkemli bir jestle açýlýr.

Kukla zarif bir tavýrla dans eder. Sureti bütün bir sahneyi dolaþýr. Görkemli kol yenlerini ellerini döndürerek üst üste koluna sarar. Mahcup bir edayla seyircileri selamlar. Kukla iþte bu havayý dalgalandýran meltemin esintisi gibi yumuþak ve pürüzsüz bir gerçeklikte var olur ve zihinlerde sonsuza kadar yaþayacaðý anýlara yerleþir.