ÝLK ÜRÜN - ÝLK DOÐAN
Kurban, paleolitik çaðdan bu yana, doðaüstü güçlere hoþ görünmek, onlardan gelecek kötülükleri engellemek ve onlara teþekkür etmek için baþvurulan dinsel bir tören, ya da tapýnma þeklidir. Ýlkel pagan topluluklarda topraðýn verimliliðini arttýrmak için ona içki dökülür, un serpilir ve genellikle hayvan ve bazen de insan kurban edilirdi. Kurban geleneðinin altýnda yatanýn da, ölüp yeniden dirilme düþüncesi, veya günahlarýn affý için kefaret veya fakirlerin doyurulmasý olabileceði savunulmuþtur.

Hayvanlarýn kurban olarak ilk kez hangi dönemde kullanýlmaya baþlandýðý tam olarak belirlenememiþse de eldeki bulgular, mezar ve ölü gömme adetlerinin ilk kez görüldüðü Neandertal Adamý'ndan bu yana kurban uygulamalarýnýn devam ettiði yönündedir.

Pagan toplumlarda elde edilen "ilk ürün" ya da "ilk av", doðaüstü güçlerin hakkýdýr. Bu ilk ürün ve ilk avlarý, doðaüstü güçlerden sonra, toplumun þef, ya da, rahipleri tüketirler. Bazý ilkellerde, ilk hamuru herkesten önce din adamlarý tadar. Nitekim “hak kurbaný” adý verilen bu ilginç anlayýþ, ilk doðan çocuklarýn kurban edilmeleri gerektiði ve ilk ürünün -ileride daha da bollaþmasý için- Tanrýya ait olduðu düþüncesini doðurur.

Bu uygulamada, bir þeyin ilki tanrýlara, atalara ya da doðaüstü kudretlere sunulduktan sonra, geriye kalan topluluk tarafýndan tüketilir. Avcýlýk ve çobanlýk yapan ilkel topluluklarda ise, yeni doðan ilk yavru hayvanlar veya bunlarýn bir parçalarý ile süt ve sütten yapýlma yiyecekler, tanrýlara ve þeflere sunulur. Bu, tanrýlarla insanlar arasýnda karþýlýklý bir deðiþ tokuþ, alýþ veriþ olup “do ut des = ben veriyorum, sen de ver!” anlamýna gelmektedir. Pragmatik, oportünist ve egoist bir ahlak anlayýþýnýn ürünüdür.

Bu uygulama Yahudi geleneðinde de vardý. Habil sürüsünden "ilk doðan" hayvanlarý Tanrýya kurban eder. Kardeþi Kain ise topraðýn ürünlerinden sunar. Ancak, sadece Habil'in sunusu kabul edilir, Kain'in sunusu kabul edilmez:

"Bir gün Kain topraðýn ürünlerinden RAB'be sunu getirdi. Habil de sürüsünde ilk doðan hayvanlardan bazýlarýný, özellikle de yaðlarýný getirdi. RAB Habil'i ve sunusunu kabul etti. Kain'i ve sunusunu ise reddetti. Kain çok öfkelendi, suratýný astý.       RAB Kain'e, "Niçin öfkelendin?" diye sordu, "Niçin surat astýn? Doðru olaný yapsan, seni kabul etmez miyim?" (Tevratý Þerif, Yaratýlýþ 4: 3-6).

Görüldüðü gibi doðru olan (!) kurban keserek kan akýtmaktý. Ancak, Kain bunu yapmaz ve öfkesiyle kardeþi Habil'i öldürerek ilk kardeþ kanýný akýtmýþ olur ! Daha sonra bilindiði gibi Tanrý Ýbrahim'den oðlunu "yakmalýk sunu" olarak kurban etmesini isteyecek, ama bu giriþim yine Tanrý tarafýndan engellenecek ve onun yerine bir koç kurban etmesi istenecektir. (Tevratý Þerif, Yaratýlýþ 22: 1-13).

Zamanla toplumsal süreçte bireyin yaþamýný güvence altýna alan geleneklerin aðýr basmasý nedeniyle, "insan kurbaný" terk edilmiþ ve onun yerine çiftlik hayvanlarýnýn kurban olarak sunulmasý gündeme gelmiþtir.

ESKÝ MEZOPOTAMYA UYGARLIÐINDA KURBAN
Babil’de haftanýn yedinci günü olan cumartesi uðursuz sayýlýr ve bu uðursuzluktan kaçýnmak için adaklar adanýp kurbanlar kesilirdi. Asurlular'da kesilen oðlak ya da kuzu gibi yavru hayvanlarýn, insanlarýn bütün günahlarýný temizleyeceklerine inanýlýrdý. Sümerlerde de kurban törenlerine büyük önem verilir, kurban törenleri, görkemli ve süslü tapýnaklarda gerçekleþtirilirdi. Sümerler Yahudiler gibi kurban edilecek hayvanýn türüne, cinsine ve rengine önem vermezler. Onlar için mühim olan kanýn akýtýlmasýdýr.

Sümer ülkesinde kurbanlar, tanrýlarýn besini olarak deðerlendirilirdi. Kurban edilen hayvanlarýn etleri ya ateþte kýzartýlýr ya da tencerede piþirilirdi. Rahiplerin yiyecekleri ekmek de yine Ziggurat denilen tapýnaklarda piþirilerek hazýrlanýrdý. Bu nedenle mutfak, Zigguratlarýn önemli bir bölümüdür. Kurban ritüellerinde genellikle ekmek, susam þarabý, tereyaðý, bal ve tuz gibi yiyecekler kutsal mekandaki tanrý heykelinin önüne konulur, Bu arada sað ayaðý ve böbrekleri kýzartýlarak tanrýya ikram edilecek olan bir sýðýr öldürülür ve törene katýlanlar arasýnda bir ritüelle paylaþtýrýlýrdý. Toplu tapýnmalarda, hayvanlarýn insanlar için yaratýldýklarý, koyunun insanýn vekili olduðu ve bir insanýn kendi hayatý için bir koyun, kendi baþý yerine de bir koyun baþý vermesi gerektiði öðretilirdi.

Tanrýlar için yapýlan eksiksiz bir kurban sunumu için; arpa ile beslenmiþ ikiþer yaþlý 21 koç, sütle beslenmiþ 4 koyun, otla beslenmiþ 25 koyun, 2 boða, 1 süt danasý, 8 kuzu, 60 kadar çeþitli kuþ, 3 piliç, 7 ördek ve 4 yaban domuzu kullanýlýrdý. Tanrýlar için verilen sabah yemekleri de çok zengindir. Sabah kahvaltýsý için 18 koyun, bir boða ve bir süt danasý; öðle yemeði için de 6 koyun ile boðalar, kuzular, yaban domuzlarý ve her çeþit kümes hayvanlarý ve öküzler sunulur. Akþamlarý ise, 10 koyun, 10 kuþ ya da yalnýzca 10 koyun verilirdi. Tapýnaklarda kurban edilen bu hayvanlar, topluluk üyelerinin baþlýca et kaynaðýný oluþturmakta olup hayvanlarýn yenilebilmesi için önce kurban edilmeleri gerekmekteydi.

Sümerlerde hayvanlarýn karaciðerleri yaþamýn merkezi olarak kabul edildiðinden, bu organýn muayene edilip incelenmesi týpký bir ayna gibi, sunulan kurbaný kabul eden tanrýnýn fikir ve amacýný da gösterirdi. Karaciðer aracýlýðýyla kehanette bulunabilmek için kurban olmak üzere lekesiz bir hayvan bulmak ve onu günün saatlerine göre deðiþen tören ve ayinlerle öldürdükten sonra karaciðerini çýkarmak gerekmekteydi. Tan yeri aðarýrken, tanrýnýn en çok hoþuna gidecek kurbanýn koyun olduðuna inanýldýðýndan, karaciðer falý için özellikle koyunlar tercih edilirdi. Rahip, kurbaný tanrýya sunmak için tanrý heykelinin önüne bir mangal yerleþtirir. Mangalýn arkasýndaki masanýn üzerinde de, susam þarabýyla dolu dört toprak kap, üç düzine ekmek, bir miktar bal ve kaymak ile biraz da tuz bulundurur. Kahin-rahip mangalý biraz karýþtýrdýktan sonra koyunu tutar, niyet eder ve hayvaný keserdi. Kurban edilen koyunun karaciðerini çýkartarak bu organda bazý iþaretler ya da belirtiler arar ve bulduðu ipuçlarýný da konuyla ilgili kitaplara bakarak deðerlendirirdi.


Kaynakça: Söz konusu yazý "Altan ARMUTAK, Ýstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Morfoloji Anabilim Dalý / Veteriner Hekimliði Tarihi ve Deontoloji Bilim Dalý (Popüler Tarih web sitesi: http://www.populertarih.com/eski-cag-uygarliklarinda-kurban-edilen-hayvanlar-uzerine-bir-inceleme/Ýsmail Akkaya'nýn derlemesi)" nden özetlenerek ve çeþitli ansiklopedik ve dinsel kaynaklardan faydalanýlarak hazýrlanmýþ ve derlenmiþtir.