“Bana William Deyin” diyor Oscar : Zafer Diper

Seval Deniz Karahaliloðlu

Tiyatro sahnesiyle, yaþam sahnesi arasýnda savrulur Oscar. Tiyatro sahnesinde yaþadýðýný anlar, orada özgürdür, orada insan. Ama gerçek hayatla da baðýný koparmaz. Kuliste rolünü ezberlerken, bir ara gözü gündelik gazetelere kayar. Þöyle bir tarar haberleri ve toplumun gündemine bakar. Yüksek sesle baþlýklarý okur, kendince yorumlar yapar.

“Bir telaþtýr gidiyor ortalýkta. Firmalar sallanýyor, paparazziler ortalýkta cirit atýp yatak sýrlarýný, kýskançlýklarý, estetik ameliyatlarý anlatýrken, üst makamdakiler, yara almýþ hayvanlar gibi, özel yaþamýn boþluklarýna sýzýp saklanýyorlar ve sonunda – olanlarýn taçlandýrýlmasý gibi – taraflý gazetelerin geniþ kýçlarýyla nasýl pisliðe oturduklarý görülüyor. Avukat kariyer yapmak ister, yargýç bir yýðýn dosya içinde boðulur, savcý gürler, polis evlere baskýn yapýp sanýk arar. Cinayet iþleyenler salýverilir. Kendini öldürenler ise sadece bir dosya notudur; belki o bile deðildir. Irkçýlýk aldý yürüdü. Ýnsanýn derisine bakýp aþaðýlýyorlar, öldürüyorlar. Ya cinayet iþlemek için kýþkýrtýlanlar, hem de masumiyetin kötülük karþýsýnda yenik düþmesine neden olanlar…Ýago olmaktansa Othello’nun traji-komik dünyasýný canlandýrmak isterdim.”

Oscar hüzünlü, mutsuz. Gerçek yaþamýn pisliðinden, temiz tiyatro sahnesine kaçmak istiyor.
Daha steril bir dünyaya. Kendi içinde kesinlikle daha dürüst, kesinlikle daha temiz kalmýþ bir yere. Oscar ancak orada nefes alýyor.

“Bana William Deyin”, 60’lý yaþlarýný süren bir aktörün kendisiyle ve tiyatro geçmiþiyle olan hesaplaþmasýný anlatýyor. Özdemir Nutku’nun yazýp yönettiði Zafer Diper’in Oscar rolünü oynadýðý oyun, satýr aralarýnda günümüz insanýna çok þey söylüyor. Özdemir Nutku, metni dantel zarafetiyle iþlemiþ. Bu konuda oyunun dramaturgisini yapan Hülya Nutku’nun incelikli ve saðlam tiyatro bakýþýný da göz önüne almak gerekiyor. Selda Kulluk Yerdelen, Oscar karakterini iyi yansýtan ve oyunun atmosferine uygun dekor ve kostümler tasarlamýþ. Oyunda kullanýlan aksesuarlarda ve mask tasarýmýnda A. Emre Keskin’in imzasý var. Oyunun ýþýk ve müziklerini ise Süreyya Karaduman, Yýlmaz Alp ve Emrah Sofu hazýrlamýþlar.

Özdemir Nutku, oyunun kitabýnýn ön sözünde “Oscar’ýn yalnýzlýðý bugünkü insanýn yalnýzlýðýdýr; onun terk edilmiþliði, bugünkü bireylerin terk edilmiþlikleridir” diyor. (Özdemir Nutku “Bana William Deyin” Mitos/Boyut Tiyatro/Oyun Dizisi 369) Bütün gizli kalmýþ Oscar’larýn nezdinde, “Bana William Deyin” duruþu olan, daha önemlisi söyleyecek sözü olan bir oyun. Böyle olunca, Oscar’a sahnede hayat veren usta oyuncu Zafer Diper ile hayata, Oscar’a, William Shakespeare ve tiyatroya dair konuþalým istedik.

SDK – “Bana William Deyin” oyunundaki Oscar için “sahne” neyi ifade ediyor?
Zafer Diper – Oscar sahnede var olan bir karakter. Sahnede nefes alýp veriyor, sahnede yaþadýðýný hissediyor. Oscar’ý sahneden indirin, anýnda ölür.

SDK – Oyunda, Oscar’ýn üzerinde vurgu yaptýðý “soytarý” karakteri, neden bu kadar özel bir anlam kazanýyor?
Zafer Diper - En iþlevsel, en sanatsal soytarý kavramýný Shakespeare’ de görüyoruz. Palyaçolarýn iþi güldürmek eðlendirmektir ama soytarýlarýn iþi doðrularý söyleyerek düþündürmektir. O dönemde, krala en yakýn olan ve acý gerçekleri yüzüne söyleyen tek kiþi yine soytarýdýr. Çünkü kralýn koltuðuna kraldan baþka oturan tek kiþidir. Kralý güldürmesi bir yana danýþman görevi de üstlenen önemli bir karakterdir. Soytarýlarýn danýþmanlýðýn yaný sýra, yönlendirmek gibi çeþitli görevleri de var. Mesela, en önemlilerinden biri Shakespeare’in Kral Lear’in de gördüðümüz soytarý. Çok akýllý bir soytarýdýr. Oyunun bir yerinde Oscar, Kral Lear’ýn soytarýsýnýn Kral Lear’a ne dediðini anýmsar.

“Bak evladým, sen acý kaçýkla, tatlý kaçýk arasýndaki farký biliyor musun?
Kim sana öðüt verdiyse,
Pay et topraklarýný diye,
Beri gelsin, yanýmda dursun
Diyelim ki sen osun.
Böylece tatlý kaçýk, acý kaçýk
Çýkar ortaya apaçýk
Tatlýsý þu alacalý, (kendini gösterir)
Acýsý da þu olmalý.” (Lear’ý gösterir)
Lear “Yani bana kaçýk mý diyorsun delikanlý?” deyince, soytarý cevabý patlatýr:
“Eee, n’apalým, öteki unvanlarýnýn hepsini baðýþladýn; doðuþtan bir bu kaldý sana.” der.

Soytarýlarda yaþadýklarý o birikimin ona saðladýðý bir hüzün de var. Ýyi bir soytarýnýn bilgi daðarcýðý da çok geniþ olmalý. Doðaçlamadan o cevaplarý verebilmesi, hazýr cevap olmasý, olayý görebilmesi için kültürel ve sanatsal bir birikimi olmasý lazým. Ayrýca soytarýlar da kara mizah yapabilme yeteneði de var. Soytarýlar ne kadar mutsuz olsalar da güldürürler. Dünyanýn acýlarýný yüreklerinde ve beyinlerinde hissettikleri için de bir þekilde hüzünlüdürler. Burada soytarýlar insanýn dünyaya eleþtirel bakýþýný da özetliyor. Soytarý kavramý genel anlamýyla, olayýn eksenine böyle yerleþiyor. Öte yandan Oscar, “ývýrý zývýrý býrakalým da doðru dürüst þeyler yapalým” demek istiyor. Hep de yapmak istiyor ama bir türlü yapamýyor.
     
SDK – Neden Oscar sürekli Shakespeare’in oyunlarýnda oynamak istiyor?
Zafer Diper – Oscar, Shakespeare hayraný bir vodvil oyuncusu. “40 yýldýr tiyatrodayým ve bir türlü istediðim rolleri oynayamadým” diyor. Oscar, Shakespeare’i sanatsal ve düþünsel boyutta tapýnacaðý tek ilah olarak görüyor. Shakespeare, bir oyuncu olarak onun için ulaþabileceði en üst sýnýr. Shakespeare, Oscar için her þeyi yazan, her þeyi söyleyen bir Tanrý gibi. Onunla özdeþleþiyor. Ama sirklerde çalýþmak, hep böyle vodvillerde oynamak Oscar’ýn kaderi olmuþ. Oscar oyunun bir yerinde bir düþ görüyor. Shakespeare, Oscar’ýn düþünde, “Siz benim oyunlarýmda baþrol oynamak yerine soytarýlarýmý denesenize” der. Oscar uyandýktan sonra coþuyor, “belki benim yeteneðimi o da sezinledi” diyor ve Shakespaere’in soytarýlarýný oynamaya karar veriyor. Sonra Shakespeare’in eserlerindeki soytarý karakterlerini saymaya baþlýyor. “12 Gece’de “Feste” var, Beðendiðiniz Gibi’de “Touchstone”, Venedik Taciri’nde “Lanceelot Gobo” var” diyor.

SDK – Oscar’ýn hayata bakýþýnda bir ironi, bir alaycýlýk var gibi. Öyle deðil mi?
Zafer Diper – Oscar karakterinin kendisi alaycý zaten. Oscar, yaþamý harcanmýþ gitmiþ diye hissediyor ama yaþama tutunduðu noktalarý var. “Bu yaþa geldim doðru dürüst bir þey olamadým ama hala elim ayaðým tutuyorsa doðru dürüst bir þeyler oynamalýyým. Mesela, Shakespeare’den bir þeyler oynamalýyým” diyor. Kuliste Shakespeare’den parçalarý kendi kendine oynuyor. Oscar bir vodvil tiyatrosunda yaþlý bir aktör. Oyuncu arkadaþlarý onu kuliste unutuyorlar, çekip gidiyorlar. Bir zamanlar doðru dürüst bir tiyatroda oynamýþ. Sonra sürdürememiþ. Çok güzel bir aþk yaþamýþ. Onu da sürdürememiþ. Hayatý hep hayal kýrýklýklarýyla dolu. Yaþamý akýp gitmiþ. Ýçinde bulunduðu bir acizlik durumu var, bir þeyleri bir türlü kotaramamýþ olmanýn getirdiði bezginlik var. Buna raðmen, bütün bu umutsuzluðuna karþýn hayata hala tutunmaya çalýþýyor. Ýþte Oscar’ýn alaycýlýðý ve hüznü buradan kaynaklanýyor. Oyunun sonlarýna doðru olan bir olay onu deðiþtiriyor, dönüþtürüyor.

SDK – “Bana William Deyin” oyunu, Oscar karakterinin nezdinde bütün tiyatro oyuncularýna bir güzelleme diyebilir miyiz? Her oyuncu Oscar karakterinde kýyýsýndan köþesinden bir þeyler bulabilir diyebilir miyiz?
Zafer Diper - Evet bazý yönleriyle her oyuncu Oscar’da kendinden bir þeyler bulabilir.

SDK – Peki, siz istediðiniz rolleri oynayabildiniz mi? Oynamak istediðiniz ama oynayamadýðýnýz bir rol oldu mu?
Zafer Diper – Biz özel bir tiyatroyuz. Ýstediðimiz her rolü oynadýk. Ýyi oynadýk, kötü oynadýk. Bazen becerdik, bazen beceremedik ama istediðimiz her rolü oynadýk. Ama çok önemli iþler yaptýk. “Bizim Tiyatro” 30. yýlýna giriyor. Sanýrým iyi iþler yaptýk. Bütün oyuncularýn oynamak istediði çok özel roller vardýr. Mutlaka bir þeyleri oynamak ister insan.

SDK – Mesela, bütün oyuncular, her nedense Hamlet oynamak ister. Sizin böyle bir isteðiniz oldu mu?
Zafer Diper – Gelecek yýl 30. kusur yýl sonra tekrar “Hamlet” yapacaðýz. Çok farklý bir “Hamlet” olacak bu. Bizim Tiyatro’nun açýlýþ oyunu “Hamlet”’ ti. Ýlk çocuk oyunumuz da “Nasrettin Hoca ve Eþeði” ’idi. Tabii bunca yýl sonra, yaþanan deðiþimlerle birlikte bu iki oyunu yeni bir dille sahneye koyacaðýz.

SDK – Tekrar oyuna dönersek, Oscar’ýn hayattan beklentisi ne?
Zafer Diper – Umutsuzluðunun içersinde bir umut var. “Hala elim ayaðým tutarken bir þeyler yapmalýyým” diyor. Ama bu umut gerçek anlamda seyirciyle buluþursa gerçekliði olacak. Tiyatro sahnesini soyut anlamda gerçek hayata da uyarlayabiliriz. Bu gerçek hayatta yapmak istediðimiz iþler olarak da algýlanabilir. Oscar’ý biz oyun boyunca istemediði rollerin oyuncusu olarak görüyoruz. Gerçek hayatta da Oscar istemediði rollerin oyuncusudur. Biz oyun boyunca, Oscar’ý oynamak istediði oyunlarý kuliste “tek baþýna” kendi kendine oynarken buluyoruz.

SDK – Tek baþýna derken Oscar tek kiþilik bir oyun. Sizin tek kiþilik oyunlarýnýz çok özel . öyle deðil mi?
Zafer Diper – “Tek kiþilik” oyunlarda çok büyük bir emek var. Ben “tek kiþilik” oyunlara tövbe etmiþtim. Ama iþin içine Özdemir Hoca girince, tövbemi bozdum tabii. Özdemir Hoca, bilgisi ve donanýmýyla çok özel bir tiyatro insaný. Sonra, biliyorsunuz Özdemir Hoca gerçek bir “Shakespeare uzmaný” dýr. Çýkarttýðý “Shakespeare Sözlüðü” baþlý baþýna bir olaydýr ve Türk Tiyatrosu için gerçek bir bilgi hazinesidir. Ama maalesef, kitap çok fazla duyurulamadý. Kitaba gereken önem verilmedi. Þunu unutmamak lazým. Ýkinci bir Özdemir Nutku yok. Özdemir Nutku, Türk Tiyatrosu için çok büyük bir kazaným. “Bana William Deyin” sanatsal anlamda ve içeriksel anlamda çok özel bir oyun. Metnin içine bakýnca Özdemir Hocanýn çok ince ayarlar yaptýðýný görüyorsunuz. O metinde çok ince bir iþçilik var. Bu nedenle, “Bana William Deyin” söz konusu olunca, tekrar “tek kiþilik” oyunlara geri döndüm. “Bana William Deyin” dýþýnda þimdiye kadar üç tane “tek kiþilik” oyun yaptým. Biri, 23 yýl süren “Yargý”’dýr. “Yargý”, Anadolu’nun hemen hemen her yerinde ve Avustralya’dan Kanada’ya kadar çok sayýda ülkede oynandý ama bu sene oynamadým. Sonra, “Ölüm Uykudaydý” isimli oyunu yaptým. Onun da baþýna çeþitli belalar geldi. Ýki yerde yasaklandý. Oyun hakkýnda 13 tane dava açýldý. Sonra “Öz Kýyým”ý yaptým.

SDK – “Bana William Deyin” oyununu bu kadar özel kýlan nedir?
Zafer Diper – “Bana William Deyin”, yazýlýþý ve dramatik kurgusuyla çok özel bir oyun. Özdemir Hoca oyunu yazarken çok ince ayrýntýlar kullanmýþ ama seyirci koltuðunda oturanlar bu ince ayrýntýlarý, bu ince ayarlarý, bu göndermeleri gayet güzel anlýyor. O nedenle, iþleniþi, yorumuyla çok güzel bir oyun. Oyunun kendine ait bir ýþýðý, kendine ait bir iç müziði var. Bu nedenle, çok güzel izleniyor ve oyunun ne demek istediði gayet güzel algýlanýyor.

SDK – Bazý sanatçýlarýn kaderinde sanki bir parça “Oscar” olmak var gibi. Öyle deðil mi?
Zafer Diper – Bu, sanatçýlarýn hayata nasýl baktýklarýna, yaþamý nasýl duyumsadýklarýna baðlý bir þey. Bazýlarý için geçerli olmayabilir, bazýlarý için de geçerlidir. Oscar öyle sefalet içinde biri deðil. Bir takým paralar kazanýyor. Pansiyonda kalýyor. Ýsterse pansiyona gidebilir ama o kuliste kalmayý tercih ediyor.

SDK – Tiyatroya hayatýný veren insanlar için “Oscar” bir öz yaþam eleþtirisidir. Diyebilir miyiz?
Zafer Diper – Diyebiliriz. Çýkarýmlar saðlayabiliriz. Anlam zenginliði bakýmýndan oyun çok geniþ yelpazede göndermeleri olan bir oyun. Tiyatro sahnesinde var olduðunu hissetmek, yaþamda var olduðunu hissetmek aslýnda. Oyun, böyle soyutlamalara açýk bir pencere býrakýyor.

SDK – Oscar neden “Bana William Deyin” diyor? Bu cümlenin altýnda yatan anlam için ne söylenebilir?
Zafer Diper – Oscar çok yalnýz bir insan. Bir yabancýlaþma yaþýyor. Pansiyona bile gidememiþ. Kuliste sýzýp kalmýþ. Bu þartlarda, Shakespeare Oscar için bir “kýrýlma noktasý” ama ayný zamanda yaþama sýðýndýðý, sarýldýðý ve baðlandýðý nokta. Düþünceleri ve duygularý, o birlikteliði Shakespeare’de bulduðu için o kadar önemli. Oscar gündelik yaþamdan ve sosyal hayattan kopuk yaþýyor ama baðlarýný koparmýyor. Mesela kuliste sevmese de “Lanet olsun ama Plautus’u çalýþmak zorundayým, bu metni ezberlemek zorundayým” diyor. Gündelik yaþama ait o baðlarý, artýk Shakespeare’in oyunlarýný oynayarak sürdürmek istiyor. Shakespeare’in karakterlerini çok seviyor. Onlarla yaþýyor. Oscar için gerçek dünya ile hayal dünyasý arasýndaki kýrýlma noktasý William Shakespeare.

SDK – Oscar, gerçek hayatýn çirkinliklerinden kaçar ama gerçek hayatla da baðýný koparmaz.
Mesela, kuliste prova yaparken göz attýðý gazetelere bakarken “Taraflý gazetelerin geniþ kýçlarýyla nasýl pisliðe oturduklarý görülüyor. Avukat kariyer yapmak ister, yargýç bir yýðýn dosya içinde boðulur, savcý gürler, polis evlere baskýn yapýp sanýk arar” der. Bunlarý söylerken Oscar’ýn bir karþý duruþu vardýr. Buradan yola çýkarak, sanatçýlarýn “toplumsal sorumluluklarý” konusunda ne söyleyebiliriz?
Zafer Diper – Tiyatrocular yalnýz insanlar. Bugün büyük bir cesaretle ortaya çýkýp bir þeyler üretmeye çalýþýyoruz. Örgütümüz yok. Birlik beraberlik yok. Mesela, “Ölüm Uykudaydý” isimli bir oyun yaptým. Ýki yerde yasaklandý. Biri Zonguldak’ ta, diðeri Diyarbakýr’ da. Gazeteler boy boy manþetler attýlar. Ne oldu? Ertesi gün yapayalnýzdým. Oyun hakkýnda, 13 tane dava açýldý. Davalara para yetiþmez. Yalnýzýz. Çok yalnýz insanlarýz biz ve büyük bir cesaretle elimizden geldiðince “iyi bir þeyler” üretmeye çalýþýyoruz. O nedenle, tiyatro yapmak cesaret iþi.

SDK – Oyuna seyircinin tepkisi nasýl?
Zafer Diper – Seyirciden çok güzel geri dönüþler yaþýyoruz. Oyun çok beðeniliyor. Özellikle Bursa’ da aný defterine çok güzel seyirci izlenimleri yazýldý. Her gittiðimiz yerde oyun çok sevilerek izleniyor. Zaten salonda alkýþlarýn tonundan, renginden oyunun ne derece beðenilmiþ ne derece beðenilmemiþ anlarsýnýz. “Bana William Deyin” çok seviliyor.

SDK – Oscar karakteri yoluyla oyunda tiyatro dünyasýna bir gönderme var mý? Bir sistem eleþtirisinden bahsedebilir miyiz?
Zafer Diper - Ben, günümüz koþullarýnda tiyatro yapma cesareti gösteren bütün profesyonel ve amatör tiyatro topluluklarýna þapka çýkartýyorum. Bir sanatçý olarak, bir oyuncu olarak herkesin bir katkýsý olduðuna inanýyorum. Ama sanatçýlarýn kendilerine “toplusal sorumluluk, toplumsal bilinç ve toplumsal yükümlülük ile neler üretebiliriz, neler yapabiliriz?” diye sormasý gerektiðine de inanýyorum.

Bugün “iyi bir tiyatro” varsa, bunu gizli kalmýþ Oscar’lara borçluyuz. Onlarýn tiyatro aþkýna. Hayatlarýný gözlerini kýrpmadan tiyatroya adayýþlarýna. O adayýþtaki dürüstlüðe ve cesarete. Oscar’larýn hatýrýna tiyatro yapmak. Ýnadýna tiyatro yapmak. Hele de günümüz koþullarýnda. Üstelik kaliteli ve “iyi tiyatro” yapmak. Oscar kendince söylemek istediklerini satýr aralarýnda çok güzel ifade ediyor. Seyirci koltuklarýnda oturanlar alkýþlarla ortak paylaþýmdaki yerlerini alýyorlar. Ya “niteliksiz” ve “sade suya tirit” yapýmlar, “akýllarda ve vicdanlarda” hiçbir iz býrakmayan oyunlar? Çok þey mi istiyoruz?

Tiyatro, yapana da izleyene de bir þey vermeyecekse,

Neden tiyatro var?

Tiyatro yapmanýn ne anlamý var?