Cardenio : Shakespeare’in Önce Unutulan ve Sonra Tekrar Hatýrlanan Eseri

Seval Deniz Karahaliloðlu

Yönetimlerin sýnýrlarý vardýr, topraklarýn tümü tutukludur,
Gümüþ kurdeleleriyle sarýp sarmalayan deniz de onun gardiyaný
Aslýnda kara da, deniz de hapishane yoldaþlarýdýr,
Deniz daha büyükmüþ sanýlýr.
Ama aklýn sýnýrsýz krallýðý cennet kadar uçsuz bucaksýzdýr.

Cardenio. Bir dönem basýnda William Shakespeare’in “kayýp oyunu bulundu” haberleriyle ünlenen eseri. Magazinel bir tatla ve okuyucunun merak duygusunu kaþýyarak hazýrlanmýþ haberlerde oyun adýný ilk defa duyurdu. Sonralarý basýn ilgisini kaybetti, konu yine unutuldu. Cardenio’nun hikayesi macera filmlerini anýmsatýyor. Cardenio’nun kaderinde hep “unutulmak” sonra “yeniden hatýrlanmak” ve “yeniden unutulmak” var. Ýlk defa, Shakespeare’in imzasýyla 1824 yýlýnda basýlan oyun, sonralarý unutuluyor. Oyun uzun bir kýþ uykusundan sonra tekrar hatýrlanýyor. Sýrasýyla, 1875, 1892, 1910, 1978 ve 1994 yýllarýnda tekrar basýlýyor. Bu sefer artýk “unutulmamak üzere”, Türkçe basýmýyla birlikte tiyatro severlerin karþýsýna çýkýyor.

Yukarýda bu eserden alýnan bir bölüm yer alýyor. Cardenio, William Shakespeare ve John Fletcher’in birlikte yazdýklarý bir oyun. Shakespeare, bu oyunu Ýspanyol yazar Cervantes’in ünlü romaný Don Quijote da yer alan “Cardenio” adlý öyküsünden esinlenerek yazýyor. Ýktidar, zorbalýk, aþk, iffet ve ölüm temalarýyla þekillenen eserde kadýnlarýn sahip olduðu deðerlerin üstünlüðü anlatýlýr. Oyun sahnelendiðinde, ustaca düþünülen olay dizisi, canlý tablolarý ve mükemmel oyun kurgusu ile büyük beðeni kazanmýþ. Oyunun yardýmcý yazarý John Fletcher, Shakespeare’in saðlýðýnýn bozulduðu son yýllarýnda “The King’s Men” topluluðuna yardýmcý yazar olarak kabul ediliyor. O dönemde, “Ýki Soylu Akraba” oyunun yazýmýnda Shakespeare’e yardýmcý olmuþtur. Kendi döneminde baþarýlý bir yazar olarak tanýnmasýný, Shakespeare’in çýraklýðýný yapmýþ olmasýna borçludur.

Cardenio ilk defa dilimize Prof. Dr. Özdemir Nutku’nun çevirisi ile kazandýrýldý. Kitap, Ýþ Bankasý Yayýnlarý, Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisinden çýktý. W. Shakespeare – Bütün Eserleri :17 olarak yayýnlanan Cardenio, önümüzdeki aylarda kitapçý vitrinlerinde yerini alacak. Henüz prova baskýsýný elimizde tutarken, oyunun çevirmeni, tiyatro yazarý, yönetmen, Shakespeare uzmaný ve araþtýrmacýsý, hocalarýn hocasý Prof. Dr. Özdemir Nutku ile Cardenio oyunu üzerine konuþtuk.

SDK – Cardenio neden bu kadar önemli?
Özdemir Nutku – Cardenio ilk defa Türkçe olarak basýlýyor. William Shakespeare’in yaþlýlýk dönemi eserlerinden biridir. Shakespeare eseri yazarken kendinden daha genç olan John Fletcher’ýn yardýmýný istiyor. Nedenini bilemediðimiz bir hastalýk nedeniyle, elleri yazý yazarken çok titriyor. Eser bittikten sonra, Shakespeare’in imzasý bile titrek atýlmýþ. Eserin yazýldýðý dönemde, Shakespeare’in içinde bulunduðu koþullar, neden Fletcher’ýn yardýmýný istediðini bir bakýma açýklýyor. Tek oðlu Hamnet’i çok genç yaþta kaybettiði için çok üzgün ve inzivaya çekilmiþ vaziyette. Sadece elinde iki kýzý kalmýþ. John Fletcher, Shakespeare’den daha genç bir yazar ve Shakespeare ile uyumlu bir arkadaþlýðý var.

SDK – Kitabýn kapaðýna baktýðýmýzda yazar hanesinde William Shakespeare ve John Fletcher diyor. Neden sadece Shakespeare deðil?
Özdemir Nutku – Çünkü kitaptaki ana olay dizisini William Shakespeare, ikincil olay dizisini ise John Fletcher yazmýþtýr. Ayný olaya daha önce çevirdiðim ve Türkiye’de ilk defa basýlan “Ýki Soylu Akraba” isimli oyunda da rastlýyoruz.

SDK – Cardenio çok bilinen bir oyun deðil. Neden bu kadar uzun bir zaman sonra ortaya çýktý?
Özdemir Nutku – Oyun metninin çok maceralý bir hikayesi var. Oyunun baþýna gelmeyen kalmýyor. Shakespeare oyunu yazdýktan sonra, metni oynanmasý için ortaðý olduðu Globe Tiyatrosuna “The King’s Men” topluluðuna veriyor. Bu andan itibaren oyun tiyatronun özel malý haline geliyor. O dönemde, sahne amiri oyun metinlerini alýp ilk önce kendisi ezberliyordu. Sonra oyunculara sadece kendi rollerinin olduðu bölümleri veriyor ama kendisi bütün oyunu biliyordu. Günümüzde “prompt book” denilen reji defterine o dönemde sadece kitap anlamýna gelen “book” deniyordu. Sahne amiri telif hakký sorunu nedeniyle, kimse oyun metnini çalmasýn diye bu defteri tiyatrodaki kendi dolabýna kilitliyor. Bu oyun ilk kez 1613 yýlýnda Kral James’in sarayýnda Globe Tiyatrosu “The King’s Men” topluluðu oyuncularý tarafýndan oynanýyor. 29 Haziran 1613 günü zaten ahþap olan Globe Tiyatrosu tamamen yanýp kül olunca, bu oyun metni de tiyatroyla birlikte yanýyor. Sonradan aktörler ellerindeki kendi oyun bölümlerini birleþtirerek oyun metnini tekrar bir araya getiriyorlar. Oyun ancak Shakespeare’in 1616’daki ölümünden sonra, 1653’de kayýt bürosuna John Fletcher adýna kaydediliyor. Oyun metninin kaybolmasýnda, Shakespeare öldükten sonra ortaklarý Heminges ve Condell’in de umursamaz tavýrlarýnýn da payý var. Bunun yaný sýra siyasi olaylar da tiyatroyu ve tiyatro eserlerini baltalýyor. Kral James’in tahttan indirilmesi ve Püritenlerin baþa geçmesiyle birlikte, 1642’de parlamento Ýngiltere’de bütün sahne oyunlarý ve temsillerini yasaklýyor. Tiyatrolar yýkýlýyor ve 15 yýl boyunca Ýngiliz tiyatrosu derin bir sessizliðe gömülüyor. Oyunu kendi üzerine kaydettiren John Fletcher’ýn burada bir sahtekarlýðý söz konusu. Nasýlsa Shakespeare öldü deyip, kayýt bürosunda eseri kendi adýna kaydettiriyor. Daha sonra oyun metni kayboluyor. Eksantrik antikacý John Waburton’un 1759’daki ölümüyle ortaya çýkýyor. Yapýlan müzayedelerde oyun metni elden ele geçiyor. En sonunda metni Landsdowne Markisi satýn alýyor ve Marki’nin ölümüyle birlikte Cardenio’nun metni British Museum kütüphanesine satýlýyor. Kütüphaneye satýlmasýyla birlikte araþtýrmacýlarýn da yolu açýlýyor.

SDK – Oyun Flertcher üzerine kayýtlýysa, Shakespeare’e ait olduðu nasýl anlaþýlýyor?
Özdemir Nutku – Oyunun metni iki yüz yýl önce yeniden gün ýþýðýna çýkýnca, yazý uzmanlarý, yani holograflar, metnin Shakespeare’e ait olup olmadýðýný araþtýrýyorlar. Bütün metnin Shakespeare’in el yazýsý ile yazýldýðýný saptýyorlar. Ý harfinin üzerindeki noktalara kadar Shakespeare’in yazý özelliðini taþýdýðýný görüyorlar. Shakespeare’in o tarihte elleri titriyordu ama yazý yazabiliyordu. Sadece rahatsýzlýðý nedeniyle titrek bir el yazýsý vardý o kadar.

SDK – Eðer oyunda ikincil karakterleri Fletcher yazýyorsa, bütün metinde Shakespeare’in yazýsý nasýl saptanabiliyor?
Özdemir Nutku – Shakespeare, Anselmus, Votarius ve Camilla karakterlerini içeren “ikincil karakterleri de sen yaz” diyor ama sonra bütün metni kendisi tekrar sil baþtan elden geçiriyor. Bütün metni “düzelterek, yeniden yazýyor”. Bu nedenle, oyunun metni Shakespeare’in el yazýsýyla yazýlmýþtýr.

SDK – Biraz Cardenio’nun dramatik yapýsýndan bahsedebilir miyiz?
Özdemir Nutku – Cardenio, Shakespeare’in deha ürünü olan Fýrtýna’dan bir yýl önce yazýlmasýna karþýn ayný parlaklýðý içermiyor. “Fýrtýna” Shakespeare’in sönmeden önceki son “parlak alevi” olarak deðerlendiriliyor. Elbette Cardenio’da da büyük ustanýn dokunuþlarý var. Akýllýca kurgusu, hýzla geliþen olay dizisi, sert çatýþmalar, müthiþ bir merak öðesi, zorunlu sahneler, güçlü tümceler, beceriklice iþlenmiþ “kendi bulduðu deyimler”, baþarýlý bir konuþma örgüsü, iyi ve kötünün zaferi, bütün bu özellikler oyunda var. Onun deha oyunlarý olan Hamlet, Macbeth, Kral Lear, Othello, v.b. büyük oyunlarý ile kýyaslanmazsa, Cardenio parlak bir Shakespeare oyunu olarak kabul edilebilir.

SDK – Bir yýl sonra “Fýrtýna” gibi bir deha eserini tek baþýna yazdýysa neden bir yýl önce “Cordenio” ve öncesinde “Ýki Soylu Akraba” oyunlarýný kendisinden daha genç bir yazar olan Fletcher ile birlikte yazsýn? Usta neden Fletcher’a ihtiyaç duyuyor?
Özdemir Nutku – Bunu nedeni kesin olarak bilinmiyor. Ýþin aslýný Shakespeare’in kendisine sormak lazým. Ama bir þekilde yazý yazma bakýmýndan sonradan ellerinin açýldýðý düþünülüyor. O sýrada Shakespeare, tek oðlu Hamnet’i kaybetmiþti ve çok üzgündü, inzivaya çekilmiþti. O þartlar altýnda belki de Fletcher ona bir dost olarak destek olmuþtu. Bir yandan aðýr kaybýnýn üzüntüsü, bir yandan çok titreyen elleri onu Fletcher ile birlikte çalýþmaya itmiþ olabilir.

SDK – Sizin Cardenio’dan nasýl haberiniz oldu?
Özdemir Nutku – Uzun yýllardýr, Shakespeare’in eserleri üzerine araþtýrmalar yapýyor ve sürekli olarak günceli takip ediyorum. Mutlaka yapýlan son çalýþmalardan haberim oluyor. Aslýnda eserden 1960’lý yýllarda haberim vardý ama o sýralarda henüz Shakespeare çevirileri yapmýyordum ve konu ilgimi çekmedi. Ama çeviri yapmaya baþlayýnca ciddi olarak Cardenio ile ilgili haberleri izlemeye baþladým. 1980’li yýllarda yine Shakespeare ve Fletcher’ýn birlikte yazdýklarý “Ýki Soylu Akraba” isimli oyun metnini Türkçeye çevirirken Cardenio’yu da çevirmeyi düþündüm. O yýllarda, Ýngiltere’de Cardenio isimli unutulmuþ bir Shakespeare oyunun yeniden bulunduðu söyleniyordu. Çünkü oyun Shakespeare’in imzasýyla 1824 yýlýnda basýlmýþ ve sonra tekrar unutulmuþ. Sonra geçen yüzyýlýn baþlarýnda tekrar gün ýþýðýna çýktý. 1990’lý yýllarda Ýngiltere ve Amerika’da çeþitli tiyatro topluluklarý Cardenio’yu sahneye koydular. Dolayýsýyla Cardenio’yu daha önce biliyordum. Benim için bir sürpriz olmadý.

SDK – Oyun metnini ilk defa ne zaman okudunuz?
Özdemir Nutku – Oyunu çevirmeye baþladýðým zaman. Bu yýl oyun metnini Ýngiltere’den getirttim.

SDK – Oyunu ilk okuduðunuzda neler hissettiniz?
Özdemir Nutku – Ýþin içinde John Fletcher olduðu için zaten temkinli ve hazýrlýklýydým. Daha önce, Türkiye’de gene ilk defa yayýnlanan “Ýki Soylu Akraba” oyununun çevirisini yapmýþtým. Shakepeare bu oyunu da John Fletcher ile birlikte yazmýþtý. Ama bu oyunun çok heyecan verici bir yaný vardý. Bu da “Ýki Soylu Akraba” gibi bir romanstý. Yani bir aþk hikayesiydi ama çok daha merak uyandýrýcýydý. Heyecan verici bir konusu vardý. Shakespeare bu oyunun konusunu oldukça deðiþtirmiþ olsa bile Cervantes’in Don Quijote romanýndaki Cardenio’nun Tarihi adlý bölümünden almýþtýr.

SDK – Biraz da Cardenio’nun konusundan bahsedebilir miyiz?
Özdemir Nutku – Burada zorba bir adam olan Fernando’nun kardeþi Kral Cardenio’nun sevgilisi Lucinda’ya aþýk olmasý ve Lucinda’yý elde edebilmek uðruna kardeþi kralýn tahtýný zorla gasp etmesi anlatýlýr. Lucinda, zorba Fernando’nun aþkýna karþýlýk vermez. O tahtýn gerçek sahibi ve oyuna adýný varan Cardenio’yu sever. Zorba Fernando en sonunda Lucinda’ya zorla sahip olmaya kalkýnca, Lucinda zorba kral Fernando’ya teslim olmamak için kendini öldürür. Burada þaþýrtýcý olan, Fernando gerçekten aþýktýr. Bu delicesine bir aþktýr. Belki de onun tek iyi yaný gerçekten, samimi olarak sevmesidir. Sevgisi çýlgýnlýða varýr. Fernando, sevdiði kadýnýn “öldüðü gerçeðini” bir türlü kabul etmek istemez. Onu lahdinden çýkartýr. Saraya getirtir. Herkes dehþet içindedir. Bütün dinler için en aðýr suç olarak kabul edilen korkunç bir günah iþlemiþtir. Bir ölüyü mezarýndan çýkartmýþtýr. Lucinda’ya makyaj yaptýrýr. Cardenio sevdiði kadýnýn mezarýný ziyaret ettiðinde, sevdiði kadýnýn hayaleti ile karþýlaþýr. Lucinda’nýn hayaleti baþýna gelenleri anlatýr. Ruhunun huzura kavuþmasý için ondan bedenini tekrar mezarýna iade etmesini ister ve Cardenio’yu görevlendirir. Kýlýk deðiþtiren Cardenio, saraya makyaj uzmaný olarak gelir ve sevdiði kadýnýn dudaklarýna zehirli boya sürer. Zorba kral Fernando Lucinda’yý öpünce zehirlenir ve ölür. Cardenio tekrar tahta geçer, Lucinda’yý mezarýna defneder ve krallýðý devam ettiði sürece Lucinda’yý kendi kraliçesi olarak ilan eder. Sevgilisini mezarýna yatýrdýktan sonra son sahnede dokunaklý bir tiradý vardýr.

Sabahýn rahminden yeni doðan gün ýþýðý
Hoþ geldin, sefa geldin buraya
Ve geceleri sýkýcý geçen þu zavallý budalaya.
Kölelere özgürlük, iþçilere saðlýk, yaþlýlara ömür gibi
Sen de hoþ geldin bana.

SDK – Çýlgýn zorba kral Fernando karakteri için neler söylenebilir?
Özdemir Nutku – Fernando, Lucinda’ya o kadar çýlgýnca aþýktýr ki, tahtý sadece sevdiði kadýný elde edebilmek ve onunla evlenebilmek için gasp eder. O sýrada Lucinda ile Cardenio evlenmek üzeredir. Evlenmesinler diye tahtý ele geçirir. Tahtý ele geçirme nedeni siyasi deðildir. Hamlet’te olduðu gibi Cladius’un tahtý güç ve iktidar olma hýrsý nedeniyle ele geçirmesinden farklý olarak, burada Fernando aþkýyla hareket eder. Fernando’nun tek saygý duyulacak yaný içtenlikle aþýk olmuþ olmasýdýr.

SDK – Neden Shakespeare oyunda Fernando gibi kötü bir karakter için imgelemi çok güçlü, böylesine güzel, þiirsel dizeler yazýyor?
Özdemir Nutku – Çünkü delicesine Lucinda’ya aþýk olan o. Fernando Lucinda’yý karþýlýksýz bir aþkla seviyor. Cardenio da Lucinda’ya aþýk ama onun aþký karþýlýk buluyor. Cardenio sevildiðini biliyor. Fernando’nun böyle bir þansý yok. Çektiði acý ve umutsuz aþk ona bu þiirsel dizeleri söyletiyor. Mesela Fernando umutsuz aþkýný

Öte vadide kurulmuþ bir krallýk varken
Ben burada, buzul tutmuþ sýnýrsýz bir daðdaki
Sahte umutlarý öpmekle uðraþýyorum.

diyerek anlatýr.

SDK – Bu oyunda en sevdiðiniz þey nedir?
Özdemir Nutku – Bu oyunda en sevdiðim nokta, oyun boyunca akýp giden þiirsel bölümlerin varlýðý oldu. Þiirsel geçiþler çok ustaca düzenlemiþ. Ýmgeler çok zengin ve özgün deyimler kullanýlmýþ. Ýngilizcede bulunmayan ve dile katkýsý olan deyimleri Shakespeare kendisi bulmuþ ve ustaca kullanmýþ. Bu oyunun sahne üzerinde oynanmasý çok þiirsel bir atmosfer yaratabilir. Yer yer oyunun dili melodik bir yapýya kavuþuyor. Shakespeare dehasýný konuþturmuþ ve dilde büyüleyici bir ritim yakalamýþ. Mesela, oyunun bir yerinde Cordenia’nýn söylediði dizeler

Ey sen, bahar dalý kadar masum ve inançlý,
Gözleri yaþlý onur pýnarý,
Ölümün mermer dudaklarýndan öpeceðim seni.

Dizeleri bu þiirselliðe örnek olarak verilebilir. Hatta Cardenio’nun, kötü bir karakter olan Sophonirus ölürken ona söylediði dizelerde bile ustalýklý bir dil var.

Bu senin þölenin. Namusa tecavüze gülerek ölen,
Fýrtýnada batan gemide tutunacak bir kalas bile yokken
Neþeli þarkýlar söyleyen uðursuz herif, geber,
Sonsuza dek yaþ eksilmesin gözlerinden

SDK – “Bu oyunun sahnede oynanmasý çok þiirsel bir atmosfer yaratabilir” diyorsunuz. Oyunu sahneye koymayý düþünüyor musunuz?
Özdemir Nutku – Þu an için düþünmüyorum.
SDK- Þu anda elinizde çevirdiðiniz Shakespeare’in baþka bir eseri var mý?
Özdemir Nutku – Þu anda elimde çevirisini yapmaya baþladýðým William Shakespeare’in henüz Türkçe’ye çevrilmemiþ olan “Love’s Lobaour’s Lost” var. Yani, “Aþkýn Emeði Boþuna”. Bu çeviriyi bitirir bitirmez, gene William Shakespeare’in “Titus Andronicus” ve “Cymbeline” isimli eserlerini çevireceðim.

Son sözü yine Cardenio’ya býrakalým. Oyunun finalinde sevdiði kadýna hitaben söylediði sözleri anýmsayalým.

Yaþadýðý sürece bize karþý sevgi dolu oluþuyla,
Hayranlýk duyduðumuz bu sevgilinin anýnsa,
En büyük isteðimiz onun ölüsünü onurlandýrmaktýr.
Ýlk ve son kraliçemiz olarak oturtun þu tahta,
Onun kararlý sadakati bizi de güçlü kýlsýn.
Bu barýþ sarayýna geldiði andan bu yana,
Sessizliklerin Kraliçesi olarak hüküm sürsün.