Elias Canetti’nin romaný “Körleþme” 40-50 yýl önce ilk Ahmet Cemal’in çevirisiyle yayýnlandý. Yaklaþýk yarým asýrlýk kitabý ömrüm boyunca ya bir ya da iki kez üzerinde düþünmeden, tartmadan okudum. Þimdi yine elimin altýnda ve tekrar not olarak okuyorum…

Elias Canetti soðuk bir mizahýn, incelikli, mesafeli bir kara yerginin eþliðinde yazmýþ bu biricik romanýný. Meramýmý biraz daha açmak için kitaptan alýntý yapacak olursam: Maðrur bilim adamý Kien, kitaplarýna iyi baktýðý için hizmetçisi Therese’yle evlenir. Nikâh töreninden sonra; “Rastladýklarý ilk durakta tramvay beklemeye koyuldular. Kien, bugünün diðerlerinden ayrý hiçbir yaný olmadýðýný belirtmek için taksiye binmekten kaçýnmýþtý. Tramvay geldiðinde basamaklara önce kendi sýçradý. Ama daha vagonun sahanlýðýndayken, önce karýsýný bindirmesi gerektiði aklýna geldi. Arkasý dönük olduðu halde tramvaydan aþaðý inerken, Therese’ye þiddetle çarptý. Biletçi öfkeyle yola devam iþareti verdi. Tramvay, ikisini de durakta býrakarak hareket etti.”

Canetti, Kafka’yý tanýdýktan sonra, aradýðý üslubu bulduðunu söyler. Belki de bu yakýn gelecekte olup biteceklerin kaygýsýný taþýyan bir üsluptur. Günümüz okur yazarlarýna saçmalýk gibi gelen ancak dört beþ yýl sonra o saçmalýk korkunç gerçekliðin kendisi olup çýkmýþtýr. Körleþme’yi zaman dilimi belli, tarihe kanlý damgalar vurmuþ bir dönemin habercisi sayarsak hiç birimiz bu üslubu yadýrgaayýz. Zira kitabýn bölüm baþlýklarý bile kendi döneminin sebeplerini on ikiden simgeleyerek:
“Dünyasýz Bir Kafa”, “Kafasýz Bir Dünya”, “Kafadaki Dünya” olarak belirtilmiþ.

Kitapta, maðrur, bencil, iþlevsiz, faydasýz bilim insaný Kien’in çözümlenmesinde faþizme adým adým yaklaþan Avrupa’nýn bir açýmlanmasý ile karþýlaþýrýz. Faþizmden, nasyonal sosyalizmden, sloganlardan hemen hiç bahsedilmez bu kitapta. Öte yandan bu roman, yalnýzca bu sloganlarý kýlgýya geçirecek karanlýk bir ortamýn bütün panoramasý gibidir. Üstelik daha ortalýk süt limanken, uygar yaþam yerli yerinde dururken… Kien için dýþ yaþam, baþkalarýnýn ortak dünyasý kaybolmuþ; dahasý hiçbir zaman var olmamýþ gibidir. O, maddi gerçeklikleri yok sayan, kitaplar dýþýndaki dünyayý, çoðunluðun dünyasýný küçümseyen “kafasýz bir dünya”nýn adamýdýr. Bundan da sonsuz bir mutluluk duymakta, kendi kabuðu içinde Çin dil ve uygarlýðýnýn görkemiyle haþýr neþir yaþamýna bakmaktadýr.

Therese ise kitapsýz (kültürsüz) bir dünyanýn, basit, yaygýn anlamýyla maddi dünyanýn simgesidir. Kitaplarý eþya diye gördüðünden korur ama okumaz… Kien’le Therese’nin bileþkesinden doðacak cehennem, çok deðil, Körleþme’nin yayýmlanýþýndan birkaç yýl sonra, bütün Avrupa’nýn genel görünümüne dönüþecektir. Böylesi bir kehanet romaný söz konusu olunca, Dostoyevski’nin Ecinniler’i ve Stalin Rusyasý da aklýma gelmedi deðil.. Kien için dýþ yaþam kaybolmuþtur dedim. Þöyle de denebilir: Kien, yaþadýðý dünyada gerçekliklerle olan organik baðlantýsýný tümüyle yitirmiþtir. Avrupa’nýn gittiði yerden habersiz, kendi sarsak deðerlerine körü körüne baðlý yaþamaktadýr. Bu da ilginç bir tarzda romana yedirilir.

Örneðin, Kien, kendisine bir caddeyi soran yurttaþýný dinlemez. Körleþme sonucu, bir üçüncü kiþinin, yanýt verecek sýradan bir baþka yurttaþýn varlýðýna inandýðýndan, sorunun tekrarlanmasýný ve yanýtsýz kalýþýný büyük bir hazla izler. Yanýtlamaktan kaçýnan üçüncü kiþi, Kien’in gözünde, böyle adi sorularý yanýtlamadýðý için saygýn bir kiþi konumundadýr. Caddeyi soran yurttaþ, sonunda bir güzel tokatlar Kien’i. Ama Kien, baþýna gelen olayý, gündelik, sýradan bir bayaðýlýk þeklinde algýlar. Artýk hiç sokaða çýkmamasý gerektiðini düþünmeye baþlar. Canetti’nin cehennem dünyasýna bakýþýnda yüce gibi gözüken, ama gerçekliðe ayak uyduramamýþ ülkülerin tümü kapý dýþarý edilmiþtir. Körleþme neredeyse umutsuzluk üzerine kurulu bir roman olarak durur. Söz verdiði tek umut ise cehennem ateþinden semenderin sað çýkabileceðidir!

Therese’nin tutumundaysa, kör iktidar hýrsýný kavramak olasý. Aslýnda maskesiz bir yüzle Kien’in karþýsýna çýkýyor hizmetçi kadýn; saklamadýðý istekleri ve tercihleriyle: Ev, eþya, para, daha çok para, paranýn saðlayacaðý þan, þöhret ve o meþhur görkem! Bunlardan ibaret Therese. Sonu gelmeyecek ihtirasýyla baþarýya koþtuðunu sanýr.

Körleþme dýþ görünüm olarak, yaþadýðýmýz dünyanýn somutluðuyla hiçbir özdeþlik taþýmaz. Bir delinin bakýþ açýsýndan yazýlmýþçasýna çarpýktýr ortaya çýkan atmosfer. Ne var ki, 1935-1945 yýllarýnýn keskin çizgili bir maketi bu romanda eksiksiz biçimde karþýmýza çýkarýlmýþtýr. Somut dünya, Körleþme’nin yayýmlanýþýndan biraz sonra, romanda anlatýlanlarýn hepsini tek tek yaþamaya baþlar. Kafasýz bir dünyada, dünyasýz bir kafayla yaþamanýn dehþet verici bedeli bir bir ödenmektedir.

Romanýn sonlarýna doðru, ‘bilim adamý’, ‘hizmetçi’, ‘kapýcý’, ‘cüce’ ve ‘karakol’ simgeleri Avrupa kültürünün içine atýlmakta olduðu cehennem ateþini hissettirirken, bir yandan da ‘Amerika’ hayali patlak verir. Canetti’nin soðuk mizahý artýk doruktadýr. Batan Avrupa yalnýzca Amerika’nýn iþine yarayacakken; Kien de Therese de, ötekiler de Amerikan rüyasýný görmeye baþlar.

Her þeyi küçümseyen, içine kapandýkça sanrýlara sürüklenen, küçümseyiþi ve içe kapanýþýyla kendi ürkünç, ibret verici sonunu hazýrlayan Kien, hâlâ kurtarýþ, aydýnlatýþ reçetelerini sunmaya devam eder. Tabii, Therese de yeni kocasýnýn ve eski efendisinin kurtarýþ, aydýnlatýþ reçetelerini azdýrmaktan geri durmaz. Örneðin, Therese birdenbire okumak, aydýnlanmak arzusuyla yanýp tutuþmaya baþlar. Kien ise eski hizmetçisi, yeni karýsý Therese’ye nasýl, ne türden bir kitap seçmesi gerektiði konusunda düþünmektedir:

“Yalnýzca bir roman söz konusu olabilirdi Therese için. Ne var ki roman okumak hiçbir ruhu zenginleþtiremezdi. Romandan belki alýnan zevk için ödenen bedel, pek yüksek olurdu; en üstün kiþilikleri bile bozardý romanlar. Romanlar sayesinde insan; kendini her türlü insanla özdeþleþtirmeyi öðreniyordu. Deðiþiklikten zevk almaya baþlýyordu. Kiþilikler parça parça çözülüp, hoþa giden kahramanlarýn kalýbýna giriyordu. Her görüþ açýsý savunulabilir oluyordu. Okur, gönüllü olarak kendini yabancý hedeflerin akýþýna býrakýyor, bu yüzden uzunca bir süre için kendi hedeflerini gözden yitiriyordu. Romanlar, yazarlýk yapan bir oyuncunun, okurlarýnýn bir bütün oluþturan kiþiliklerine batýrdýðý kamalardý. Oyuncu, kamanýn gücünü ve karþýlaþacaðý direnci iyi hesaplayabildiði oranda hedef aldýðý kiþiliði parçalayabiliyordu. Devlet, romanlarý yasak etmeliydi.” der.


Kien’in saðýltacakken zehirleyen reçeteleri, Therese’nin iþine bir süre yarar. Onun derdi tasasý Kien’i ortadan kaldýrmak, evin, malýn mülkün üstüne oturmak, mutlak iktidarýnýn zaferini yaþamaktýr. Fonda Avrupa cayýr cayýr yanarken…


Körleþme’yi okurken bu ülkeyi de zihnimin içinden geçirdim. O kadar çok benzer durumlar var ki kendi kendime þaþýrýp kaldým…


Her ne ise
Dilerim Kien, Therese, Avrupa ve isimleri olduðu gibi kalýr ve bu okuduðum isimler hiç deðiþmeden romanýn içinde sonsuza kadar kalýr, durur…

Saðlýcakla kalýn…