"Bedava peynir sadece fare kapanında olur" sözü, Türk halk kültüründe yaygın bir şekilde kullanılan ve her türlü ücretsiz hizmete karşı şüphe uyandıran bir deyim haline gelmiştir. Bu söz, kökenini İngilizce'deki "There's no such thing as a free lunch" (Bedava öğle yemeği diye bir şey yoktur) ifadesinden almakta ve temelde haklı bir uyarı niteliği taşımaktadır. Ancak zamanla bu deyimin aşırı genelleştirilmesi, toplumsal hayatta önemli sorunlara yol açmış ve özellikle Kur'an'ın teşvik ettiği karşılıksız iyilik anlayışıyla çelişir bir duruma gelmiştir. Bu ifade, 19. yüzyıl Amerika'sında barların müşteri çekmek için uyguladığı bir ticari stratejiden doğmuştur. Barlar, içki satışlarını artırmak amacıyla "ücretsiz öğle yemeği" sunmaya başlamışlardır. Ancak bu "bedava" yemekler, aslında daha fazla içki tüketimiyle telafi edilen bir pazarlama taktiğiydi. Görünüşte ücretsiz olan hizmetin gizli bir maliyeti bulunmaktaydı. Bu durumdan hareketle "bedava görünen şeylerin arkasında çoğu zaman gizli bir çıkar vardır" anlayışı gelişmiştir. Söz Türkçe'ye uyarlanırken "bedava peynir sadece fare kapanında olur" şeklini almış ve başlangıçta art niyetli kişilerin "bedava" maskesiyle insanları kandırmasına karşı haklı bir uyarı niteliği taşımıştır. Ancak zamanla bu deyim genelleştirilmiş ve "bedava olan her şey şüphelidir" algısı oluşmuştur. İslam'ın temel kaynağı olan Kur'an, özellikle Yasin Suresi 21. ayette önemli bir ilke koyar: "Sizden bir ecir istemeyen kimselere uyun. Onlar doğru yoldadırlar." Bu ayet, karşılıksız hizmet edenlerin güvenilirliğini ve doğru yolda olduklarını açıkça belirtmektedir. Bu Kur'anî ilke, gerçek ihlas ve Allah rızasının karşılıksız iyiliği mümkün kıldığını göstermektedir. Bazı insanlar gerçekten de hiçbir dünyevi çıkar beklemeden doğru olanı yapar ve topluma fayda sağlar. Bu durum, onların samimiyetinin ve doğru yolda oluşlarının bir alameti olarak değerlendirilmelidir. "Bedava peynir sadece fare kapanında olur" sözünün aşırı genelleştirilmesi, toplumsal hayatta çeşitli olumsuzluklara yol açmıştır:
- Motivasyon Kaybı
Ücretsiz hizmet edip iyilik yapmaya çalışan kişiler, sürekli bu söz ile karşılaştıklarında motivasyon kaybı yaşamışlardır. Bu durum, bazı insanların karşılıksız yapmış oldukları iyilikleri bırakmalarına neden olmuştur. - Toplumsal Şüphe
İnsanlarda bedava hizmetlere karşı genel bir şüphe oluşmuştur. Bu şüphe, gerçekten iyi niyetle yapılan karşılıksız hizmetlerin de sorgulanmasına ve hatta reddedilmesine yol açmıştır. - İyilik Sayısında Azalma
Toplumsal şüphenin artması ve ücretsiz hizmet verenlerin motivasyonunun düşmesi, genel olarak toplumda yapılan iyilik sayısında azalmaya neden olmuştur. - Karşılıksız Hizmetlerden Uzaklaşma
Bazı insanlar, bu söz nedeniyle bedava hizmetlerden tamamen uzak durmaya başlamışlardır. Bu durum, hem hizmet verenlerin hem de hizmet alacakların kaybına yol açmıştır.
Deyimin Doğru Kullanımı
Bu deyimin asıl amacı, art niyetli kişilerin "bedava" maskesiyle insanları kandırmasına karşı uyarı vermektir. Bu bağlamda söz tamamen haklı ve gereklidir. Ancak her bedava hizmetin arkasında gizli bir niyet olduğunu varsaymak, Kur'anî ilkelere ters düşer. Daha adil ve isabetli bir ifade şu şekilde olmalıdır: "Art niyetlilerden bedava hizmet beklemek, peyniri fare kapanında aramak gibidir." Bu ifade hem Kur'an'ın öğrettiği ihlaslı iyiliği dışlamaz hem de kötü niyetli kandırmacalara karşı sağlıklı bir uyarı niteliği taşır. "Bedava peynir sadece fare kapanında olur" sözü, kökeninde haklı bir uyarı barındırsa da yanlış genelleştirildiğinde toplumsal hayatta önemli sorunlara yol açmaktadır. Bu deyim, art niyetli kişiler için söylenmiş olmasına rağmen, zamanla tüm ücretsiz hizmetleri kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Oysa Kur'an, ecir talep etmeden doğru yolu gösterenlerin peşinden gidilmesini tavsiye eder. Bu da gösteriyor ki her bedava hizmet, arkasında gizli bir niyet barındırmaz. Bilakis gerçek ihlas ve Allah rızası, karşılıksız iyiliği mümkün kılar. Toplum olarak, bu deyimi kullanırken art niyetli davranışlara karşı uyanık olmakla birlikte, gerçek ihlas ve Allah rızası için yapılan karşılıksız iyilikleri desteklemeli ve teşvik etmeliyiz. Çünkü gerçek ihlas, karşılıksız iyiliği mümkün ve makbul kılar. Allah rızası için yapılan işlerin dünyevi bir bedeli olmasına gerek yoktur. Bu nedenle, bedava hizmetten şüpheyle uzak durmak yerine, hizmet verenin niyetini doğru bir şekilde değerlendirmek daha isabetli bir yaklaşım olacaktır. Sonuçta, Allah rızası için yapılan karşılıksız iyilik, şüpheyle değil güvenle karşılanmalıdır.
