Türk Dünyasý’nýn en büyük þairlerinden olan Nizamî 1141 yýlýnda Kuzey Azerbaycan’ýn, Gence vilâyetinde doðmuþtur. Asýl adý Cemaleddin Ebu Muhammed Ýlyas bin Yusuf’tur. Genceli Nizamî (Nizami Gencevî) adýyla ünlenmiþtir.

Eserlerinde memleketi Gence’ye olan sevgisi hemen göze çarpar. Leylâ ile Mecnun’u, mesnevi þeklinde yazan ilk þairlerdendir. Hamse ya da Beþ Mücevher denilen eserleriyle meþhurdur.

Nizamî’nin Sýrlar Hazinesi, Hüsrev ve Þirin, Leyla ve Mecnun, Yedi Güzel, Ýskendername adlý mesnevileri oldukça ünlüdür. Sýrlar Hazinesi, Erzincan’daki Mengücekler hükümdarýna ithâf edilmiþtir. Yedi Güzel, Azerbaycan ve Ýran coðrafyasýndan izler taþýr. Leyla ve Mecnun, Þirvan þahýna ithâf edilmiþtir. Hüsrev ve Þirin, adýndan da anlaþýlacaðý üzere Hüsrev ile Þirin arasýnda yaþanan aþký anlatýr. Eserde Ýldenizliler hükûmdarýna, Selçuklu sultanýna övgüler vardýr. Ýskendername adlý Þerefname ve Ýkbalname olmak üzere iki bölümden meydana gelen eserde ise Ýskender Zülkarneyn anlatýlmaktadýr.

Eserlerinin önemli bir bölümünü, o dönemin þartlarý gereði Farsça yazan Genceli Nizamî Anadolu, Azerbaycan ve Ýran coðrafyasýndaki edebiyatçýlarý ve edebiyat kültürünü oldukça etkilemiþtir. Nizamî’den etkilenen þairlerden ilk akla gelenler Sadi Þirazî, Mevlana Celâleddin-i Rumî, Arif Erdebili, Ali Þir Nevaî, Abdurrahman Câmi ve diðerleridir. Eserleri -baþta Rusça olmak üzere- çeþitli dillere çevrilmiþtir.

Nizamî, haksýzlýða gelemeyen; insanî deðerlere önem veren bir þair olarak sevgi, hürriyet vb. konularý iþlemiþtir. Türkçede kullanýlan deyim ve atasözlerini þiirlerinde sýkça kullanmýþtýr.

Nizamî’nin Avrupa’da tanýnmasý 17. yüzyýldan itibaren baþlamýþtýr. Fransýz d’Erbelo, Nizamî ve eserlerini gündeme getiren ilk Batýlý yazarlardandýr. Sonrasýnda Baher, Braun, Levi… gibi yazarlar da eserlerinde Nizamî’ye yer vermiþlerdir. Hatta 19. yüzyýl Almanya’sýnýn en ünlü þairlerinden biri olan Heinrich Heinne “Almanya’nýn dâhi þairleri var fakat Nizamî ile karþýlaþtýrýldýðýnda onlar kimdirler ki?” demek suretiyle Nizamî’nin ne kadar büyük bir þair olduðunu ortaya koymuþtur.

Mehmet Emin Resulzâde, “Azerbaycan Þairi Nizamî” Ankara-1951) adlý eseriyle Nizamî’nin Türk Dünyasý’nda tanýnmasýný ve hak ettiði deðeri görmesini saðlamýþtýr.

Nizamî, 1209 yýlýnda memleketi Gence’de sonsuzluða yürümüþ ve yine buraya defnedilmiþtir. Kalemle hasbýhâlýmýzý, büyük Türk þairi Genceli Nizamî’nin ünlü beyitlerinden biri ile bitiriyoruz:

Zulümkârlýk daðýtýr, berbat eder ülkeyi
Adâlet, saadetle âbâd eder ülkeyi

Aziz Dolu Atabey
azizdolu.wordpress.com