ÝNSANCA YAÞAMA HAYALÝ.
Söylesenize neydi þimdi bu!
Yaþama kavgasý mý yoksa insan kalabilme davasý mý? Kum fýrtýnalarýnda
savrulurken umutlar hayallerin bile vurulduðu bir ölüm coðrafyasý mý? Bir
þeyler yitikti bu coðrafyada yaþananlarsa insan olmanýn, insanca yaþamanýn çok
uzaðýnda...
Bazý kitaplar vardýr bizi derinden etkiler ve soðuk bir gerçekliðin içine
hapseder, sarsar ve de kendimize getirir. Yaþamý, insaný, insanýn doðasýný
sorgulatýr. 1937’de yayýmlanan ve mevsimlik iki tarým iþçisininin dramýný
anlatan bu kýsa roman (novella) da týpký böyledir. Kitabý daha iyi analiz
edebilmem için yazarýn diðer kitaplarýný hatta biyografisini de inceledim ve bu
romanla ilgili herhangi bir eleþtiriye neredeyse hiç rastlamadým. Yeni bir
inceleme yazýlacaksa eðer farklý bir bakýþ açýsýyla yazýlmalý diye düþünerek bu
yazýyý yazmaya karar verdim. Çoðu incelemede dönemin sosyal ve tarihi
koþullarýna pek fazla deðinilmemiþti oysa ele alýnan bir romaný yazýldýðý
dönemin þartlarý, çatýþmalarý, siyasi, sosyal ve de kültürel çerçevesi içerisinde
deðerlendirmek gerekir. Ýlk önce tarihsel empati kurmaya çalýþtým. Ýþini, evini
kaybeden yoksul insanlar ve de yitik nesiller…
Sahi emek neydi?
Bu insanlar evrende kendini konumlandýramamýþ olup hedefsiz, evsiz,
aidiyetsiz ve de yalnýzdý. Yazar bizi tüm bu farkýndalýklarla buluþturmak
istemiþti anlaþýlan. Farkýndalýk fark etmekle baþlar. Toplumsal duyarlýlýða sahip
deðilsek býrakýn çevremizi, burnumuzun dibindekileri dahi göremeyiz. Bu gibi
romanlar bundan deðerlidir iþte sosyal meselelere parmak basarak sorunlarýn
çözümünde ilk adým olan farkýndalýk kazanmamýzý saðlarlar. Ayrýca büyük
tarihsel dönüþümleri anlamamýza da yine yardýmcý olurlar. Kitabýn ana temasýna
gelecek olursak günümüzün de ana temasý olan yalnýzlýktýr. O dönemde
ekonomik ve ekolojik krizler önemli rol oynuyordu. Pandemi sürecinin halen
devam ettiði günümüzde bu eserin daha da deðer kazandýðýný düþünüyorum
çünkü -yeni bir buhran mý kapýda - sorusu dünya gündemine düþtü bile çoktan.
Dilerim ki geçmiþin acýlarýndan ve de hatalarýndan ders alýnýr da insanlar yine
ayný acýlarý çekmek zorunda kalmazlar. Konusunu bu baðlamda faydalý buldum.
Bana göre ikinci alt tema ise hayallerdir. Romaný dilsel açýdan deðerlendirecek
olursam eðer akýcý bulmakla birlikte sembol ve betimlemelerin yerinde
kullanýlmasýna raðmen edebî bulamadým çünkü yazar argo kelimeler de
kullanmýþtý. Kahramanlarýn sýradan karakterler olduðunu ve dönemin
koþullarýný göz önünde bulunduracak olursak yazarýn neden böyle bir üsluba
yer verildiðini çok daha iyi anlayabiliriz. Görebildiðim kadarýyla yazar
karakterlerini kaleme alýrken onlarý olduðu gibi aktarmak istemiþti çünkü
yazarýn kendini doðrulamak gibi bir kaygýsý yoktu bu nedenle de gerçekçi ve
toplumcu bir yazardý. Eserlerinde duygusallýkla gerçekçiliðin dengesini ise
oldukça iyi ayarlamýþtýr. Kitabýn sahip olduðu bu iyi özelliklerine raðmen çok da
iyi anlaþýldýðýný söyleyemem zira bu durum ünlü romanlarýn kaderidir. Ýnsanlar
bu tür romanlar hakkýnda genelde benzer algýlara sahiptirler. O hâlde yazma
amacýma sadýk kalýp deðinilmemiþ noktalara dikkat çekmek isterim. Romanýn
ilk sayfalarýnda heykelleri andýran tavþanlardan bahsedilmiþti
‘’kumda oturan tavþanlar küçük gri taþ heykelleri andýrýyordu.’’Heykel tasviri
dikkatimi çekti çünkü heykellerin hayalleri olmaz, olamaz ve kolay yýkýlýrlar.
1
Yazar burada beyaz tavþan simgesini heykelleþtirmekle o bembeyaz masum
hayallerin de bir gün yýkýlacaðýna mý iþaret etmiþti?
Yazar romanýna bu tür semboller koyarak romanýn sonu için ipucu mu vermek
istemiþti? Böyle düþünmemin bir nedeni de Candy’nin köpeðinin baþýna
gelenlerdir çünkü köpek yaþlanmýþtý, iþe yaramýyordu ve insanlara baðýmlýydý
hatta Lennie gibi o da sorunlara neden oluyordu ve sonunda öldürüldü.
Lennie’nin sonu da ayný olacaktý ve romanýn sonu için bu da yine bir ipucudur.
Kafamda o anda yalnýzlýk ve yanlýþlýk kavramlarý þekillenmeye baþladý.
Onlardaki bu zaaflarýn nedeni yaþadýklarý o derin yalnýzlýklarý mýydý?
‘’Patika boyunca biri önde, biri arkada yürümüþtü’’ bu cümle üzerinde hiç
durulmamýþ olsa da ayrýmcýlýða vurgu yapýldýðý için üzerinde durmak istedim.
Düþünsenize onlar iki iyi dosttur ama George sürekli olarak Lennie’nin önünde
yürür ve ona istediðini yaptýrýr. Romanda ayrýmcýlýðý asýl simgeleyen karakter
ise Crooks karakteriydi çünkü o ten renginden ötürü ‘’ötekiydi’’ ve beyazlarla
ayný yatakhanede kalmasý yasaklanmýþtý.
Crooks karakteri bana ‘’bülbülü öldürmek’’adlý romaný anýmsattý. Onun
George ve Lennie’yi hayallerinin gerçekleþmeyeceði noktasýnda uyarmýþ olmasý
ise okuyan bir bilince sahip olduðunu gösterir ve de haklý çýkmýþtýr.
Yazar isimsiz kadýn tasviriyle baþka bir ayrýmcýlýða daha dikkat çekmiþtir
cinsiyet ayrýmcýlýðýna. Kadýn figürünün neden bir adý yok hiç düþündünüz mü?
Çünkü o dönem Amerikasýnda kadýnlar erkeklerin mülkü olarak görülüyordu.
O aslýnda döneminin yeni kadýn profilidir. Nedir bu kadýn profili? Cinselliði ön
planda tutan, hazýrcevap, pervasýz, kendine güvenen, özgür ruhlu; týrnaklarý
ojeli, saçlarý yapýlý, makyajlý vb. Tüm bu özellikleri Curley’nin karýsýnda net bir
þekilde görebiliyoruz. Dönem özelliklerini bilmeyenler kadýnýn yaptýklarýný
flörtleþme olarak yorumlamýþlar oysaki kadýnýn tüm bu davranýþlarý döneminin
yansýmasýndan baþka bir þey deðildir. Curley’nin karýsýnýn, Lennie ile yaptýðý son
konuþmasýnda ona ne söylediðini anýmsayalým: ‘’bunlar beni ne zannediyorlar
‘’demiþ ve tepki göstermiþti. O dönem Hollywood Filmlerinde de görüyoruz bu
durumu.
Roman boyunca kötülenen kadýn sonunda öldürülerek cezalandýrýlýyordu.
30’larýn toplum yaþamýnda kýskançlýk cinayetleri de çoktu. Curley’nin kavgacý
karakterini düþündüðümüzde çiftlik çalýþanlarýnýn Curley’nin karýsýný
gördüklerinde neden kaçacak delik aradýklarýný anlayabiliyoruz. Curley’nin
karýsý iþte bu nedenle daha da yalnýzlaþtý ve farkýnda bile olmadan önemli ve iþin
içinden çýkýlmaz sorunlara yol açtý.
Þimdi de ana karakterlere gelelim ana karakterleri analiz etmeyi sona býraktým
çünkü beni en çok etkileyen ‘’Lennie’’karakteri oldu dolayýsýyla üzerinde
konuþulacak ve yazýlacak çok þey vardý. Lennie bana ‘’Yeþil yol ‘’filmindeki
karakteri anýmsattý. Romaný okuduktan sonra bu filmi de izlemenizi öneririm.
Lennie karakteri beni neden bu kadar çok etkilemiþti? Ýnsanlarýn farklýlýklarý
anlayamayýp, anlayamadýklarý için de onlarý suçlamasý ve de dýþlamasý oldum
olasý rahatsýz etmiþtir beni. Lennie aslýnda ayrýmcýlýk konusunda sadece bir
semboldür. Lennie’nin þahsýnda ezilen tüm insanlaradýr bu hassasiyetim.
Kitaptaki dostluk kavramýna ise takýldým bu konuyu biraz daha açmalýyým.
Ýncelemelerin hemen hepsinde Lennie ve George arasýnda mükemmel bir
dostluk olduðu yazýlýdýr ama dikkat ediniz þartlar deðiþince dostluk da deðiþti.
2
Bu da yazarýn yansýtmaya çalýþtýðý ya da yeterince yansýtmadýðýný düþündüðüm
dostluk kavramýný sorgulattý bana. Koþullar deðiþince dostluklar da mý deðiþir
sizce? Lennie dostunun baþýný sürekli olarak belaya sokuyordu ve demek ki
yaþanan son olayla George ondan umudunu büsbütün kesmiþti. Acýmasýzlýk o
dönemin yeniyi temsil eden insanlarýnýn karakteristik özelliðidir. Yazarýn
eserlerini incelediðinizde dostluk kavramýna deðer verdiðini görürüz. O halde
George karakteri dostunu niye öldürdü? Diyeceksiniz ki buna mecburdu zalim
patronu tarafýndan acý çekerek öldürülmesindense onu herkesten önce bulup
kendi elleriyle öldürmeyi tercih etti. Siz olsaydýnýz öldürür müydünüz, baþka bir
yolu yok muydu bunun? Hayýr öldürmezdim diyenler bilin ki o dönem için
olaðan bir durumdur bu týpký yaþlý köpeðin öldürülmesi gibi. Olaylara bugünün
bakýþ açýsýyla bakarsak onlarý anlayamayýz. Demek ki o da en doðrusunun bu
olduðunu düþünmüþtü.
‘’Ýnsanlar gaddar eylemlerinin sonuçlarýný tam olarak kavrayamadýklarý sürece
birbirlerini ezebilirler, üzebilirler hatta öldürebilirdiler.’’
Aralarýndaki dostluða farklý bir açýdan daha bakalým. Lennie unutkan
olduðundan iþe girmeleri için gerekli olan çalýþma karnesini George muhafaza
ediyordu. Sürekli yer deðiþtiriyorlar ve düþük ücret alýyorlardý ve ikisi de
aslýnda yaþama mücadelesi veriyordu. George soruyorum size fizik gücü yüksek
iki kiþilik iþ yapan, üstelik de kendisini koþulsuz seven sadýk ve de itaatkâr, kalbi
temiz birini niye yanýnda istemesin. Ýster çünkü zeki adam. Kendindeki akýl
gücünü ondaki fiziki güçle birleþtirirse ayakta kalabilirlerdi ancak, bu düþünce
aslýnda gayet de mantýklý gözüküyor. Belki de göründüðü kadar özgüvenli biri de
deðildi. Her þey yolunda gidiyordu ta ki Lennie kontrol edemediði o gücü
sayesinde bütün planlarý altüst edene kadar.
Kitabýn ismine ilham veren þiir geldi aklýma. ‘’En iyi planlarý farelerin ve
insanlarýn sýkça ters gider...’’ Dünyaya bir an için farelerin gözünden bakacaðým
hiç aklýma gelmezdi. George aklý simgeliyordu evet ama düþündüm de o
dönemde onlar için ne akýl yetiyordu tek baþýna hayatta kalmaya ne de fiziki
güç. Lennie geleneði ve de maneviyatý temsil ettiðine göre Lennie’nin ölmesi
maneviyatýn ve de beden gücünün ölümü manasýna mý geliyordu? Ayrýca George
kendini bu kadar yalnýz hissetmeseydi Lennie’ye:’’kuyruðumda seni taþýmasam
çok daha rahat ve güzel bir hayatým olurdu’’ dediði hâlde neden ondan
kopamýyordu?
Cemil Meriç’in güzel bir sözü vardýr:’’yalnýzlýk, yalnýz kalamamaktýr.’’
George yalnýzlýðýný sadýk bir dostla tamamlamýþtý ama ne yazýk ki erdem denen
þey o dönemde sadece bir ütopyaydý çünkü o þaþýrtan dostluk dönemin
koþullarýna acýmasýzca yenildi. Lennie karakterinin yumuþak þeylere olan
zaafýna ne demeli peki. Bu durum kendini onlarla özdeþleþtirmesinden
kaynaklanýyor olabilir miydi? Ölü fareyi neden sever insan? Gücünü kontrol
edememesi ve sert sevmesi ezilen birinin kendisinden daha zayýf bir varlýðý ezme
psikolojisi olabilir mi? Yumuþak hayvanlarý sert sevmesi de garip bir paradoks
üstelik. O dönemin yapýsýnýn insan psikolojisini bozmayacaðýný düþünmek hiç de
mantýklý gelmiyor bana.
Lennie karakterinin gerçek bir karakter olduðu, gerçekte de birini öldürüp akýl
hastanesine yattýðý bilgisine ulaþýnca bu tezime daha da inanýr oldum ve bu
bilgiyi de kaynakçaya hemen ekledim. Üstelik yazar bu gerçek karakterle
birlikte çalýþmýþtýr.
3
Düþünsenize bir insan birlikte çalýþtýðý bir karakteri yazarken kendi
duygularýný ve de karakterini göz ardý edebilir mi? Ýstese de edemez. Ýþte bu
yüzden de George karakterinin yazarýn kiþiliðinden izler taþýdýðýný ve onu
yansýttýðýný düþünüyorum yazarýn biyografisi de aslýnda bunu doðruluyor.
Romanýný bu kadar samimi yazmasýnýn nedenini ayný iþi yapmasýna ve onlarla
birlikte çalýþmasýna baðlýyorum. Sonuçta yaþadýklarýný, gördüklerini yani
gerçekleri yazmýþ.
Edebiyatýn þifalý gücüyle acýlarýný saðaltmak mý istemiþti acaba?
Yazarýn biz okurlara duyguyu en iyi þekilde geçirdiði karakter ise bana göre
Lennie karakteridir. George’un Lennie’ye iþ görüþmesinde konuþmamasýný
söylemesi ise aslýnda toplumun zihinsel engellilere olan yaklaþýmýný bildiðini
gösterir. Lennie karakteri ayný zamanda insanlara karþý ön yargýlardan uzak
durmamýzýn da dersidir çünkü görünüþ aldatýcýdýr.
Yazar analizime gelecek olursam köpeðin ve de Lennie’nin öldürülme nedeni,
yöntemi hatta kullanýlan silahýn markasý bile aynýdýr. Silahýn markasýndan da
anlayacaðýmýz üzere John Steinbeck totaliter sistemlere vurgu yapmýþtýr. Bu da
onun cesur yapýsýný gösterir. Ýnsanlýða mal olmuþ eserler eleþtirilemez mantýðýný
doðru bulmuyorum. Unutmayýn ki eleþtirilmeyen roman anlaþýlamayan
romandýr. Yazarýn kadýn ve dostluk kavramlarýnýn içini dolduramadýðýný ve de
psikolojik derinliði veremediðini düþünüyorum. Böyle düþünmemin bir nedeni
ise ‘’Gazap üzümleri’’ romanýndaki kadýn algýsý ve kadýna biçilen deðerle bu
romanýndaki kadýn algýsý arasýndaki tutarsýzlýktýr. Halbuki her ikisi de hemen
hemen ayný dönemde yazýlmýþ ve benzer konularý iþlemiþti. ‘’Gazap üzümleri’’
romanýný gerek içerik gerekse dil olarak daha derin buldum özellikle de yoksul
insanlarýn dayanýþmasý çok etkiledi beni. Bu iki roman birbirinin tamamlayýcýsý
gibidir aslýnda ‘’Fareler ve insanlar’’o dönemde var olaný olduðu gibi görüp
anlatýrken ‘’Gazap üzümleri’’daha ziyade olmasý gerekeni anlatýr. Bu romandan
dersler çýkarmalýyýz, Gazap üzümlerini ise o insanlarýn yaþamýndan ilham almak
için okumalýyýz.
Ýnsanlarý dýþlamakla aslýnda en büyük kötülüðü geleceðimize yaptýðýmýzý
unuttuk bu insanlarý sevgisizlik ve de yalnýzlýða mahkum edip suça ittik. Bende
iz býrakan roman cümleleri ise þunlar oldu:
Lennie’ye döndüm: ‘’Atla suya dedim’’Atladý. Hiç yüzme bilmiyordu. Biz onu
çýkarana dek neredeyse boðuluyordu. Onu çekip sudan çýkardým diye bana öyle
minnet duydu ki “atla!” diyenin ben olduðumu hepten unutmuþtu. Ýþte…
Onunla bir daha asla dalga geçmedim. (Sayfa 50)
Elimden geleni yaptým hep iyi olmaya çalýþtým. Ama olmadý iþte.(sayfa 119)
Bu cümleler o dönemin bana göre en net resmi ve de sosyal sesidir. Amerikan
rüyasý da böylece sona ermiþtir.
Sonuç olarak insanlar ayrýmcý ve zalim olmayý seçmiþti ama adil bir toplum
düzenini de seçebilirlerdi. Günümüz dünyasýnda artýk bir þeylerin deðiþmesi
gerekiyor çünkü gaddarlýk ve ayrýmlar insanlýða hiçbir zaman huzur
getirmemiþtir ve de getirmeyecektir. Romandaki gerçeklik bizi hüzünlü bir sonla
buluþturmuþ olsa da beynimizin damaðýnda kalýcý bir iz ve de lezzet býrakýyor.
Bu roman mutlaka okunmalýdýr ama yazarýn diðer eserleri, biyografisi ile
birlikte. Romandan çýkarýlacak net sonuç insanca yaþamak için insanca bir
toplum düzeni gerekir oysa o dönemde insanca yaþamak sadece bir hayaldi.
4
KAYNAKÇA:
1-https://seyler.eksisozluk.com/1930larda-amerikada-meydana-gelen-iklimsel-fel
aket-dust-bowl
2-https://fikirturu.com/ekonomi/büyük-buhranda-ne-yasandi-bir-benzeri-kapida
-mi/
3-https://listelist.com/buyuk-buhran-sosyal-hayata-etkisi/
4-Steinbeck J. Gazap üzümleri. (Çev.. Belkýs Çorakçý Diþbudak.) Ýstanbul: Sel
Yayýncýlýk, 2017
5-https://kitapeki.com/bir-alt-metin-olarak-fareler-ve-insanlardaki-emek-somur
usu/
6-https://oggito.com/icerikler/kusurlu-deha-john-steinbeck/63612
7-Lee H. Bülbülü Öldürmek. (Çev. Ülker Ýnce) .Ýstanbul: Epsilon yay. 2020
5