Her coðrafyanýn kendine özgü yaþam biçimi ve kültürel deðerleri vardýr. Uzun yýllar hayranlýkla izlediðimiz, son yüzyýl içinde onlara benzemek için adeta çýrpýndýðýmýz, zaman zaman özenti hastalýðýna gark olduðumuz Batý kültüründen ve silinmeye çalýþýlan ama bir türlü baþarýlamayan -iyi ki de baþarýlamayan- kendi kültürümüzden kimi örneklerle bazý gerçeklerin altýný çizmeye çalýþacaðým bu yazýda...

***

Hayatýný sizlere anlatacak deðilim ama en azýndan doðduðu yer Stratford’daki ortaokulu bitirdiði bilinen ve Batý coðrafyasýnýn kendine özgü kültüründen fýþkýran William Shakespeare, kendi bulunduðu coðrafyanýn günlük yaþamýndan yola çýkarak veya tarihî perspektifinden objektif açýlar yakalayarak kimi zaman mizahî bir dille oyunlar yazmýþ, kimi zaman da toplumlarýn ortak kaderi olan ve düþtüðü yeri yakan trajedileri ustalýkla sahneleyerek gözler önüne sermiþtir. Bir aþbaz ustalýðýyla kendi coðrafyasýnýn kültürünü leziz yemekler tadýnda kendi toplumunun önüne koymuþtur.
Elbette ki inkârý mümkün olmayan büyük bir þair, büyük bir oyun yazarý ve oyuncudur. Taþ düþtüðü yerde aðýrdýr. Onun coðrafyasýnda ve toplumunda aðýr taþ olarak tanýmlanabilecek tiyatro kültürü vardýr; o da doðal olarak hünerini tiyatro sahnelerinde sergilemiþtir...
Yazdýðý oyunlar beþ asýrdýr sahnelerden inmediði gibi, dünya tiyatrosunun ve hatta sinemasýnýn baþ yapýtlarý olarak da günümüzde yerini korumaya devam etmektedir...

***

Bu girizgâhtan sonra Mistik Doðu’nun kültürel deðerlerine geçerken, ne Horasan erlerini, ne Tasavvufun sultanlarýný, ne de Ýslâm dininin kutsiyetiyle Þark toplumlarýnýn felsefesini harmanlayan bizlere münhasýr filozoflarý anlatacaðým!..

Mistik Doðu coðrafyasýndan cýmbýzla çekerek Kars’ý ve Kars’ýn kültürel þahsiyetinde bizi, özümüzü, özümüzün kültür devlerinden birini mukayese yoluyla anlatmaya çalýþacaðým dilimin döndüðünce, edebî gücümün yettiðince...

***

Shakespeare’den tiyatro örneði verdik fakat biz Türkler’in de üstünde yaþadýðýmýz Mistik Doðu’nun da kendine özgü kültürü içinde tiyatro yer almamýþ olsa da, en az tiyatro sahneleri kadar önemli ve de özellikle geniþ halk kesimleri içinde toy meclisleri, zaman zaman þahlar, padiþahlar, hanlar, beyler katýndaki iþret meclisleri vardýr. Bu meclislerde komedi, her ne kadar soytarýlýk (Farsça’dan yaygýn deyimiyle “Lotuluk”) olarak görülse de; az da olsa vardýr. Geniþ toplum kesimlerinin sosyal statülerine bakmaksýzýn bir araya geldiði bu meclislerin aðýr toplarý, yüzyýllardýr deðiþmeyen en önemli figürü; halk edebiyatýnýn temel taþlarý olan halk âþýklarý, bir baþka deyimle halk ozanlarýdýr.

Mistik Doðu, güncel yaþamdan kesitlerin verilmesinden çok tarihî efsanelerin kahramanlarýný ve çoðunlukla da dramatik hüzünlerini dilden dile aktarmayý, toy ve iþret meclislerinde aðýzdan aðýza nakletmeyi (halk arasýnda masal, destan ya da hikâye anlamýnda telaffuz edilen “Naðýl” sözü de buradan, yani dilden dile nakletmekten geliyor) seçmiþtir. Objektif bir gözle bakýp deðerlendirdiðinizde; kendi toplumuna ve o toplumun kültürel yapýsýna uygun bir seçimdir bu...

Batý’daki çoðunlukla yazýlý epik halk hikâyelerine mukabil, Doðu’nun genellikle efsanevî kahramanlarýný anlatan destansý hikâyelerin nesilden nesile nakletme görevini üstlenen halk ozanlarý, ayný zamanda bu destansý hikâyelerin vazgeçilmezi olan, destanlarla birlikte destanlaþan halk þiir sanatýnýn da yaratýcýlarý ve uygulayýcýlarýdýrlar...
Arapça ve Farsça’nýn etkisindeki ve de okumuþ elit tabakanýn sanatý sayýlan Divan þiirinden soyut olarak karþýmýza çýkan halk þiir sanatý, aðdalý sözcüklerden azâde, halkýn en üst tabakasýndan en alt kesimlerine kadar anlaþýlabilecek bir Türk dili sadeliðinde olmakla birlikte, zaman zaman çok usta ozanlarýn dilinde Divan þâirlerine bile gýptayla baktýracak kadar mükemmeliyetçiliðe de büründüðü görülen ve çok geniþ toplum kesimlerine yayýlan bir þiir sanatýdr...

***

Ýster Osmanlý Ýmparatorluðu, ister Türkiye Cumhuriyeti döneminde olsun, yüzyýllardýr Batý ile Doðu arasýnda sýkýþan coðrafyamýz, zaman zaman zýt kültürler arasýnda bocalamýþ ve kýsmen de olsa benliðini yitirmiþ ise de; genel bir bakýþ açýsýyla ele alýndýðýnda: Doðu ile Batý’nýn kültür köprüsü olmuþtur. Modern toplumlarla mistik ve aðýrlýklý olarak da muhafazakâr Müslüman toplumlarýn asgarî müþterekte kültür alýþ-veriþini saðlayan bir aracý rolü oynamýþtýr.

Bizim kendi coðrafyamýza baktýðýmýzda ise; Doðu-Batý, Kuzey-Güney farký olmaksýzýn hem içeriyle, hem de dýþarýyla ülkemizin ve milletimizin bin yýllara dayalý geleneksel kültürünün baðlantýlarýný saðlayan, asýrlardýr kendi içinden âdeta pýnarlar misalî kültür fýþkýran bir coðrafya; varlýðýyla þereflendiðimiz ve o topraklarda doðmaktan büyük gurur duyduðumuz Kars coðrafyasýdýr...

Yüzlerce ozanýn filizlenip asýrlýk çýnara dönüþtüðü bu coðrafyanýn bütün ozanlarýný anlatmaya ne benim bilgim kifayet eder, ne de anlatýlmaya kalksa ciltlerle kitaba sýðarlar!..

Bendeniz, sözü, bizim coðrafyamýzýn William Shakespeare’i olarak nitelediðim Çýldýrlý Âþýk Þenlik üstada getirceðim.

Yukarýdan beri anlatmaya çalýþtýðým mânâda; Batý toplumu için nasýl düþtüðü yerde hissedilen aðýr taþý Shakespeare ise; Mistik Doðu toplumunun ve özelde bizim yöremizin aðýr taþý da: Baþtan sona mistizm kokan efsanelere, dramatik hikâye ve hikâyelerin akýþý içindeki hâdise ve kahramanlarýn iç dünyalarýnýn dýþa yansýmasýna ve de diyaloglarýn oturduðu zemine göre; zaman zaman 7, 8, 11 ve 8+7 heceden oluþan, kafiye, redif ve usullerden asla taviz vermeyen þiirleriyle lezzet katan Âþýk Þenlik’tir...
Onun King Lear’ý Latif Þah, Romeo ve Juliet’i Salman Bey ve Gevher Haným, Hamlet’i ise Sevdakâr Bey’dir...

Onun tiyatro sahnesi halk meclisleridir. Sahnelediði oyunun hem yönetmeni, hem kostümcüsü, hem aktörü, hem de figüraný kendisi, aksesuarý da koltuðunun altýndaki sazýdýr. Onun sahnelediði oyunun kompleks bir tiyatro oyunundan hiçbir eksiði olmadýðý gibi belki fazlasý bile vardýr. Çoðunlukla dramdýr, trajedidir. Bazen kahramanlýk destanýdýr, bazen de sadece eðlendirmeye mâtuftur. Eðlendirici olduðu kadar öðreticidir de. Devrinin insanlarýný bir sosyal çatý altýnda toplamaya ve düþündürmeye sevk edebilen belki de yegâne sanat dalýnýn en iyi icracýsýdýr...

Ümmî, yani okur-yazar olmayan bir insanýn ürettiði onlarca destansý hikâyenin, destan kahramanlarýnýn aðzýndan okuduðu binlerce þiirin, hiçbir yazýlý kaydý olmadan yýllarca dilden dile nakledilerek günümüze kadar ulaþmayý baþarmasý, Âþýk Þenlik’in ne kadar büyük bir sanatçý olduðunun ve halk katýnda ne yüksek derecede deðer bulduðunun ispatýdýr.

Eminim ki, Türk Halk Edebiyatý’na gönül veren herkes de benim gibi düþünmekte, aslýnda Âþýk Þenlik’in William Shakespeare’den çok daha yaratýcý bir kiþilik olduðuna inanmaktadýr.
Mesele, genelde Þark toplumlarýnýn, özelde ise bizim toplumumuzun kendi içinden çýkan deðerlere yeteri kadar sahip çýkamamasý, onlarý dar bir çevreden çýkarýp evrensel hâle getirememesi meselesidir.

Büyük Britanya’dan çýkarak bir ucu Kuzey Amerika’da bir baþtan bir baþa, diðer ucu Okyanusya’da Avustralya ve Yeni Zelanda topraklarýna yayýlan Ýngiliz toplumu, zaman zaman Hint Yarýmadasýndan Güney Amerika’nýn en uç noktasýndaki adalara kadar; hem dilini hem de kendi kültürünü götürmeyi ve yerleþtirmeyi baþarmýþtýr. Böyle bir toplumun sanatçýsý yeteneksiz (yeteneðinden ve haklý þöhretinden þüphe edilmez ama) bile olsa, kültür emperyalizminin en büyük uygulayýcýlarýnýn sanatçýsý olarak William Shakespeare olmaz da kim olur?!

Herkesin bildiði Fuzûlî’yi, Bâkî’yi, Nedim’i, Yunus’u dünyaya pazarlayamayan bir milletin, çok daha dar bir çevreye hapsolunmuþ Âþýk Þenlik’i pazarlayamamasýndan tabiî ne olabilir?! Ayýp, bizim ayýbýmýzdýr. Iþýk saçan sanat ve kültür deðerlerimizin üstüne örtü çekmek, toplum olarak bizim basiretsizliðimizdir.
Bugün, Kars’tan hem ülkemizin hem de dünyanýn dört bir yanýna yayýlan, iyi eðitim görmüþ, birden fazla dil bilen, maddi ve moral imkânlarý eskilere göre çok daha yüksek olan her bir evlâdýmýz; kendisini, Kars’ýn kültürel deðerlerini tanýtmak ve yaþatmakla görevli olarak addetmelidir. Aksi hâlde, nice nice deðerlerimiz unutulmaya ve zamanla kaybolmaya mahkûm olacaktýr...
Bunu anlatmaya çalýþtým efendim!..



Cahit Kýlýç
Ýstanbul, 15 Aralýk 2011