Eski Türklerde çaðýmýzýn insanlarýna garip gelen birçok anlayýþ mevcuttu. Türkleri Batýlýlardan ayýran en önemli unsurlardan biri de muhakkak, devlet anlayýþýnýn geliþim biçimi idi. Batýlýlarda milletin, þahsýn ve hukukun devletten daha önemli hâle gelmesi ancak yüzyýllar süren, kimi zaman kanlý mücadeleler sonucu da gerçek olabilmiþtir. Batý demokrasisinin temelinde hukuk-devlet, millet-devlet, þahýs-devlet ve hatta sýnýf-devlet çatýþmasý vardýr. Oysa Türklerde millet ve hukuk ve dolayýsýyla kiþi, devletle çatýþmaksýzýn devletten daha önemli sayýlabilmiþlerdir. Bu durum Ýslâm'ýn kabûlünden sonra zamanla deðiþmiþ ve özellikle Osmanlý'nýn ilk devirlerindeki Eski Türk anlayýþýnýn terk edilmesiyle bambaþka bir hâl almýþtýr.

Ýslâm öncesi Türklerde devlet-millet-hukuk iliþkisini inceleyebilmek için öncelikle devlet kavramýnýn Türklerde ne ifade ettiðine bakalým. Devlet atalarýmýz tarafýndan "il" olarak adlandýrýlmýþtýr. Devleti yöneten "kaðan" a bu yetki ve beceri "Tengri" (Tanrý) tarafýndan "kut" olarak verildiðine göre Türklerde il deðerli ve kutsal görülmüþ demektir. Türk Tanrýsýndan gelen bu kut otoriter Türk devlet anlayýþýnýn da temelini oluþturmuþtur. Buna göre devlet üzerine düþeni yaptýðý sürece halk da itaatle yükümlüdür Devletin görevleri de kimi zaman "sosyal" dir. Nitekim Kül Tigin Yazýtý'nýn güney cephesinde:

"Tanrý buyurduðu için, kendim devletli olduðum üçün, kaðan oturdum.
Kaðan oturup aç, fakir milleti hep toplattým. Fakir milleti zengin kýldým.
Az milleti çok kýldým. Yoksa bu sözümde yalan var mý?"

denilerek yapýlan hizmetler anlatýldýktan sonra:

"Þimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat edilen beyler olarak mý
yanýlacaksýnýz?"

denilmektedir ki yapýlan hizmetlere karþýlýk halktan itaat beklendiði apaçýk ortadadýr. Yalnýz bu itaat bir pasifizm þeklinde deðildir. Millet -ki Türklerde "budun" olarak adlandýrýlmýþtýr- devletin kalkýnmasý ve güçlenmesinde pay sahibidir. Bir kaðanýn nasýl baþarýlý olabileceði Kül Tigin Yazýtý'nýn doðu yüzünde þöyle anlatýlmýþtýr:

"Üstte mavi gök, altta yaðýz yer kýlýndýkta ikisi arasýnda insanoðlu kýlýnmýþ.
Ýnsanoðlunun üzerine ecdadým Bumýn Kaðan, Ýstemi Kaðan oturmuþ.
...
Bilgili kaðan imiþ, cesur kaðan imiþ. Buyruku yine bilgili imiþ tabiî, cesur imiþ tabiî.
Beyleri de milleti de doðru imiþ. Onun için ili öylece tutmuþ tabiî."

Buradan da anlaþýlacaðý üzere Türklere göre devlet ancak milletin de "doðru" olmasýyla baþarýya ulaþabilir. Üstelik devletin güçlenmesi ve zenginleþmesi ayný zamanda millet ve þahýslar için de zenginleþme demektir. Bunu Ýdil-Ural Tatarlarýna ait bir Þaman duasý ile (dilek ya da kileü) örnekleyebiliriz:

"Yer atasý - alacasakal!
Yer anasý - asýl bike!
Tepesine tokluðun ver,
Damarýna gücünü ver,
Ýl üstüne bolluðun ver,
Ýl içinde bize de ver,
Baþlýyoruz dileðimize
Kaldýrýyoruz ellerimizi,
Güneþ, þahit ol!"

Ýl üstüne bolluðun gelmesiyle il içinde budun da rahatlayacaktýr. Türkler bunu yalnýz Tengri'den deðil, kaðandan da beklerlerdi. Kaðan ayrýca ilde düzeni ve asayiþi de saðlamalýydý. Bunu baþarabilen kaðanlar halk arasýnda ölümünden sonra da kutlulanmýþtýr. Prof. Dr. Zeki Velidî Togan'ýn yazdýðýna göre 1221'de Çingiz (Çengiz, Cengiz) Kaan'ý ziyaret eden Çao Hong adlý bir Çin elçisinin verdiði bilgiden Göktürklerden inme Þato Türklerine mensup olduðunu öðrendiðimiz Çingiz Kaan, iþte bu asayiþi saðlayabilmiþtir. Ebû'l-Gazi Bahadýr Han, Çingiz Kaan zamanýnda baþýnýn üstündealtýn bir tepsi taþýyan bir genç bakirenin, Güneþ'in doðduðu yerden battýðý yere kadar hiç rahatsýz edlilemeden gidebileceðini söyler. Ýþte Türk devleti ve kaðanlarýnýn temel görevleri bunlardýr ve bunlar yerine getirildiði sürece halk itaat eder. Peki, devletin bu kadar deðerli ve kutsal sayýldýðý bir toplumda millet ve hukuk nasýl olur da devletle çatýþmaksýzýn devletin önüne geçebilir? Ýþte Türk devlet anlayýþýný ilginç kýlan da budur.

Ön Türk tarihi araþtýrmacýsý Kâzým Mirþan'ýn okuduðu (bu okumanýn tartýþmalý olduðunu söylemeliyim.) nota þeklindeki bir yazýtta (Kýrgýzistan - Talas Vadisi- Açýktaþ Mevkisi Yazýtý) þunlar söylenmektedir:

"1. Liderlik sahipliði Deniz aþa halk:
2. Ýþbu yetkilin ON-Federasyonu lideridir.
3. halkýmýn isteklerine itaat et!
4. Namý akýnlarda þöhret bulan lider yazdý bu notayý
5. barýþsever olarak, ve
6. bu barýþ þartlarý için yüce andým teminattýr.
7. Bu (yazýyý yazan) ordu akýný yetkilisinin
8. öðüç ile duyulan namý
9. "Devlet Lideri" dir."

Görüldüðü üzere "Devlet Lideri" kendisine deðil, "halkýnýn isteklerine" itaat edilmesini emretmektedir. Bu açýkça milletin devletten daha ön planda olduðunu göstermektedir. Millete karþý görevlerini yerine kaðanlarýn "kut" larýný kaybettikleri gerekçesiyle tahttan indirilebilmesi de bu durmu iþaret eden baþka bir gelenektir.

Budun ilden üstün iken "Eski Türk Hukuku" sayýlabilecek bir nitelikte olan "töre" nin yeri neydi? Bu konuda öncelikle Prof. Dr. Attila Özer'in görüþlerini yansýtalým:

"...Bu usûlle "Ýl (Devlet) Gider, Töre Kalýr" anlayýþý
ortaya çýkmýþtýr. Burda vurgulanmak istenilen gaye
devletin geçici, törenin yani hukukun daimî olduðu gerçeðidir.
Bu anlayýþa göre Türklerde töre yani hukuk devletten önce
gelir. Devlet her zaman töre'ye riayet etmek zorundadýr."

Demek ki, töre de budun gibi ilden önce gelir. Töre ve budun arasýndaki iliþkide ise öncelik-sonralýk pek de belirgin deðildir. Yine de Türkler için törenin ayrý bir yeri olduðu söylenebilir. Yalnýz unutulmamalý ki Eski Türklerde töreyi yaratan da bizzat budundur. Bu bakýmdan tabiî bir hukuk anlayýþýndan söz edilebilir. Bu yüzden töreye hürmey bizzat buduna saygý göstermektir.

Eski Türklerde devlet-millet-hukuk -ya da eski adlarýyla il-budun-töre- iliþkisi hakkýnda tüm bilgileri derleyici bir karara varmak gerekirse, denilebilir ki Türkler millet ve hukuku o kadar kutsal saymýþlardýr ki zaten kutsal olan devlet bile onlarýn gerisinde kalmýþtýr. Üstelik bu anlayýþýn geliþmesinde bütün medenî dünyayý kýskandýracak þekilde halkýn devletle çatýþmasýna gerek kalmamýþtýr. Bu anlayýþ, eðer Ýslâm adý altýnda Arap ve Fars kültürünün etkisine maruz kalmaýþ olsaydýk, bugün çok daha farklý yerlerde olmamýzý saðlayabilirdi.

Kaynaklar:
Ergin Muharrem, Orhun Abideleri, Boðaziçi Yayýnlarý
Çoruhlu Yaþar, Türk Mitolojisinin Anahatlarý, Kabalcý Yayýnevi
Atsýz Hüseyin Nihâl, Türk Tarihinde Meseleler, Ýrfan Yayýnevi
Popüler Tarih Dergisi
Türk Dünyasý Tarih-Kültür Dergisi
Özer Attila, Türklerde Devlet Anlayýþý ve Demokratik Rejim