Zülfü Livaneli, 1976 yýlýnda piyasaya ‘Eþkiya Dünyaya Hükümdar Olmaz’ adlý bir albüm çýkardý. Albümde çalgý olarak yalnýzca üç tür saz, kaval ve flüt kullanýlmýþtý. Fakat müziðin zenginliðine hiç kimse itiraz edememiþti. Çünkü hem sazlarýn çalýnýþý, hem de besteler klasik olacak nitelikteydi. Size burada müzikleri dinletemem. Ama sözlerin seçimindeki özene dikkatinizi çekebilirim. Ayný zamanda kaybolmaya yüz tutan, eskimiþ gibi görünen bazý þeyleri canlandýrabilirim.

Zülfü Livaneli zaman içinde o zamanki çizgisinden çok uzaklaþtý. Müziði deðiþti. Önce sazý batýlý çalgýlarla birlikte kullandý. Bu yine de fena deðildi. ‘Merhaba’dan baþlayarak deðiþen bir çizgi üzerinde ‘Nazým Türküsü’, ‘Atlýnýn Türküsü’ böyle çýktý. Ancak daha sonra sazdan iyice uzaklaþtý. Halbuki Zülfü büyük bir saz virtüözü idi. Hala da öyledir. Ancak nedendir bilinmez, kendini batýlý çalgýlarýn içine sýkýþtýrmýþ bulunuyor. Çaðdaþ olayým derken sazý elinden kaçýrdý. Ýþte bu albüm biraz da bu yüzden çok önemli. Bize özgü, hiç kimsenin benzerini yapamayacaðý bizim öz malýmýz.

Eskiden TRT tek yayýn yapan kurum iken kural olarak bir saz ve bir kiþi tek baþýna çýkýp türkülerini söyleyemezdi. O yüzden saz çýkacaksa, çok sayýda bir orkestra gibi çýkardý fakat hepsi ayný anda ayný notayý çalardý. Çok seslilik yoktu. Çok sevdiðim bir sanatçý olmasýna karþýn daha önce gelip geçen Ruhi Su zamanýnda üst üste kayýt yapma olanaðý yoktu. Bu albümde ise bütün bunlar geride býrakýlmýþ. Kullanýlan sazlardan divan, kalýn, tok sesli iri bir saz ve neredeyse bir gitar gibi ses veriyor. Baðlama, herkesin daha çok saz olarak bildiði enstrüman. Cura, baðlamanýn küçüðü. Livaneli bunlarý üst üste kayýt yaparak çalmýþ. Sazýn en köklü düzeni olan mi-la-re akordu ile ve bir arada dinlendiklerinde, bas gitar, ritm ve akustik gitarýn kullanýldýðý, zaman zaman kaval gibi çalýnan flüt, flüt gibi çalýnan kavalýn eklenmesiyle çaðdaþ bir orkestradan çýkan seslere benzer sesler elde edilmiþ. Mi-la-re sesleri ayný zamanda gitar tellerinin üstten ilk üçünün sesleridir. Bu yüzden tellere akor için vurulduðunda benzer sesler elde edilir. Livaneli mýzrabý tellere hep yukarýdan aþaðý deðil, zaman zaman aþaðýdan yukarýya vurarak neredeyse gitardan çýkan sesleri çýkarmýþ. Parça aralarýna küçük müzik cümleleri eklemiþ. Bu anlamda bu albüm kendi türünde bir çýðýr açtý. Ne yazýk ki daha sonraki albümlerde Zülfü Livaneli bu anlayýþý daha ileriye götürmek isterken, kendi buluþunu kendi elleriyle yok etti. Örneðin bu albümde sazla söylediði ‘Leylim Ley’ daha sonraki albümlerde farklý þekillerde birkaç kez yer aldý. Ancak hiçbir zaman bu albümdeki tadý vermedi. Bu albüm o kadar belirleyici oldu ki Livaneli albüm içinde geçen enstrümantal bölümleri daha sonra sözle birlikte yeniden çaldý, söyledi. Örneðin ‘Atlýnýn Türküsü’ndeki ‘Sýlaya Doðru’nun müziði buradaki ‘Horasandan bu yana I’ ve ‘Ýki Cura’dýr.

Sözlere gelince, Livaneli tok sesiyle söylediði türkülerde her þey yerli yerinde bulunuyor. Aksanlý bir Türkçe kullanýyor. Örneðin yazýya döküldüðünde ‘Yedi kardeþ idik biz bu ovada” olarak yazýlan diziyi söylerken “Yedi gardaþýdýk biz o bu ovada” diyor; “Gök ekini” yerine “Gövekini” diyor; “Çýktým” yerine “Çýkdým” diyor ve bu deyiþler hiç de yabancý, yadýrgatýcý olmuyor. Türküler dörtlüklerden, üçlü, ikili beþliklerden oluþmasýna raðmen Turna Semahý’nda açýkça görüldüðü üzere bu çok sýký düzenden kaçýyor. Araya baþka kelimeler sýkýþtýrýyor. Böylece türkü ve müzik Nazým Hikmet’in Orhan Veli’nin þiirlerindeki gibi bir serbestliðe kavuþuyor. Zülfü Livaneli daha sonra batý müziði enstrümanlarýný kullanmasýnýn nedenini bu þekilde açýkladý. Yani müziði söze uydurabilmek için. Her ikisi de benim anlayýþýma uyar. Aslýnda göz önüne alýnacak tek düþünce vardýr: Ýyi bir þey yapmak. Bana üzüntü veren þey de Livaneli’nin böyle iyi þeyler yapayým derken özü elinden kaçýrmýþ olmasý.

Albümde Zülfü Livaneli’nin uzunca bir yazýsý bulunuyor. Uzun çalarý satýn almamýþ olanlarýn elinde yoktur. Bir bölümünü aktarýyorum. Bugün Zülfü ayný yazýya imzasýný atar mý onu da merak ediyorum. Albümü hazýrlarken yer darlýðý nedeniyle ve belki de monoton olma endiþesi ile bir türkünün tamamýný seslendirememiþ. Türkülerin okunmamýþ, seslendirilmemiþ sözleriyle birlikte bütünü yine yalnýz uzun çalarýn kapaðýnda var. Onlarý da aktarýyorum.

**Horasan’dan Bu Yana**

Horasan þehrinde onuncu yüzyýlda biçimlenen ve Anadolu’ya akan, :Anadolu’yu aydýnlatan,

Egemen mezhep olan sünniliði benimseyen Türk beylerine karþý, yoksul Türkmenlerce yaratýlan, Þaman geleneklerini taþýyýp Ýslam’da eriten,

Onbirinci yüzyýlda Anadolu’ya gelen, kurduklarý ocaklarla, dergahlarla aydýnlýk düþüncelerini ve Türkçe’yi yayan, Anadolu’nun daðlarýna, göllerine ovalarýna adlarýný veren,

Eski Anadolu topraðýnda yaþamýþ bütün kültürlerle kaynaþýp zenginleþen, zenginleþtiren, Ýyonya’yý, Hitit’i, Urartu’yu, Kürtleri, Þamanizmi, Ýslamý toplayýp bir yüce senteze döken,

...Onüçüncü yüzyýlda Baba Ýshak’ta, onbeþinci yüzyýlda Þeyh Bedreddin’de, daha sonra Türkmen boylarýnda, Baðdili’nde kýrýlan, zulme karþý direnen,

Hacý Bektaþ kökünden bir aðacýn dallarý gibi yayýlan, Abdal Musa, Pir Balým Sultan, Kaygusuz Abdal, Genç Abdal, Tapduk Emre, Yunus Emre, Kýzýl Deli, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Karacaoðlan, Dadaloðlu ve daha nicesini yetiþtiren, aþýklarda dile gelen,

...Türkçe’yi iþleyen, süsleyen, koruyan, kuþaktan kuþaða kutsal bir emanet gibi aktaran,

Anadolu topraðýnda dokuzyüz yýldýr oturan, baþýndan nice belalar geçen, Timur’u haçlýlarý, açlýklarý, kýtlýklarý, Enver’leri, Yemen’leri, Kýrým’larý, iskanlarý ve yeni zulümleri atlatan,

Türkülerinde Hýzýr Sultan’dan yardým dileyen, yangýnlýðýný sevda beyitlerinde dile getiren, Yunuz Emre’nin dilinde genç ölülere içi yanan, turnalarla birlikte pervaz vurup semah dönen, eþkiyalýða vurup umutsuz bir teklikle daðlara çýkan, sonunda hükümdar olmayacaðýný bile bile karþý koyan, gökten uçan telli turnaya sýlasýndan haber soran, tarlalarda eken, biçen, üreten, üretim türküleri söyleyen,

‘Her aðacýn kurdu özünden olur’ dediðinde kendi içten çürümesini, kökünü yitirmesini anlatan,

‘Üç beþ kiþi kalmýþ türkü diyenler/
Onun için bozgun öter telimiz’ dediðinde kendi soyuna, kendi görkemli günlerine aðýt yakan,

ýrmaktýr bu. Horasan’dan bu yana akan ýrmaktýr ki dünümüzü, bugünümüzü, yarýnýmýzý aydýnlatýr, kültürümüzün kökünü oluþturur, topraðýmýzda güzel, doðru, aydýnlýk ve namuslu ne varsa ona sahip çýkar, türkülerimizi söyletir.

...

1- **Boðaz Gaydasý I**
Enstrümantal
Baðlama, cura, kaval
Toros Daðlarý ezgileri üstüne çeþitlemeler

2- ** Bin Boðalar Efsanesi I-II-III**

Kalktýk Horasan’dan sökün eyledik/
Parlar omzumuzda uzun þelfeler/
Harran ovasýnda binlerce kiþi ceylanlara karýþýp semah döndük/
Ulu þahinler gibi/

... Ve adlarýmýzý verdik sulara, ovalara, daðlara. Anadolu’nun her karýþ topraðýna damgamýzý bastýk. Her karýþ topraðýna bir ad bulduk, obamýzýn adýný koyduk. Unutulmasýn, bir ulu toprakta soyumuz boy versin diye... Düþürdüler bizi tozlu yollara, aþýrdýlar bizi karlý daðlardan. Düþürdüler bizi halden hallere...

Anadolu’nun taþýyla topraðýyla, akan suyu, esen yeliyle, binlerce yýldan bu yana iþlenmiþ, geliþmiþ, yeþermiþ, boy atmýþ kervansaraylarý, saraylarý, tapýnaklarý, ulu þehirleri, türküleri, gelenekleri, görgüsü, bilgisiyle bir olduk, kaynaþtýk. Etle kemik gibi... Yaðmurla toprak gibi...
... Binlerce kiþi, binlerce ceylanla birlikte semah tuttuk üç gün üç gece, kýrk gün kýrk gece...

Yaþar Kemal

...

3- **Boz Atlý Hýzýr**
Baðlama

Sabah namazýnda çýktým Kozan’dan/
Gözüm korktu hýzan oðlu hýzandan/
Kör olmuþ kahyasý düþmüþ izandan/
Yürü Sultan Hýzýr car günün geldi/
Yetiþ merdan Ali car sende kaldý/

Atlar dizim dizim kardan çýkmýyor/
Kamber cevabetmiþ daha gitmiyor/
Çaðýrdým pirime gelip yetmiyor/
Yürü Sultan Hýzýr car günün geldi/
Yetiþ merdan Ali car sende kaldý/

Atlarýn gözünü duman bürüdü/
Gözüm yaþý sel oldu yürüdü/
Takatým dermaným gitti çürüdü/
Yürü Sultan Hýzýr car günün geldi/
Yetiþ merdan Ali car sende kaldý/

Daðlarýn baþý yavuzdur yavuz/
Er odur ki daim gezer yalavuz/
Boz atlý Hýzýr bize olsun kýlavuz/
Yürü Sultan Hýzýr car günün geldi/
Yetiþ merdan Ali car sende kaldý/

Gediðin baþýndan baktým geriye/
Birisi kýra binmiþ biri doruya/
Birini benzettim Þahým Ali’ye/
Yürü Sultan Hýzýr car günün geldi/
Yetiþ merdan Ali car sende kaldý/

Kul Ahmed’im çok aðladý çok güldü/
Boz atlý Hýzýr bize kýlavuz oldu/
Car diyen kullarýn carýna geldi/
Yürü Sultan Hýzýr car günün geldi/
Yetiþ merdan Ali car sende kaldý/

Kul Ahmet
Türkü Aþýk Daimi’den alýnmýþtýr.

...

4- ** Leylim Ley **
Cura, Baðlama

Döndüm daldan kopan kuru yapraða/
Seher yeli daðýt beni kýr beni/
Götür tozlarýmý burdan uzaða/
Yarin çýplak ayaðýna sür beni/

Aldým sazý çýktým gurbet görmeye/
Dönüp yare geldim yüzüm sürmeye/
Ne lüzum var þuna buna sormaya/
Senden ayrý ne hal oldum gör beni/

Ayýn þavký vurur sazým üstüne/
Söz söyleyen yoktur sözüm üstüne/
Gel ey hilal kaþlým dizim üstüne/
Ay bir yandan sen bir yandan sar beni/

Yedi yýldýr uðramadým yurduma/
Dert ortaðý aramadým derdime/
Geleceksen bir gün düþüp ardýma/
Kula deðil yüreðine sor beni/

Sabahattin Ali’nin ‘Ses’ öyküsündeki türküden alýnmýþtýr.

...

5- **Horasan’dan Bu Yana I**
Enstrümantal
Ýki divan sazý, cura

...

6- **Geldi Geçti Ömrüm Benim**
Cura, baðlama

Geldi Geçti Ömrüm Benim/
Þol yel esip geçmiþ gibi/
Hele bana þöyle gelir/
Bir göz açýp yummuþ gibi/

Ýþbu söze hak tanýktýr/
Bu can gövdeye konuktur/
Bir gün ola çýka gide/
Kuþ kafesten uçmuþ gibi/

Miskin adem oðullarý/
Ekinlere benzer gider/
Kimi biter kimi yiter/
Yere tohum saçmýþ gibi/

Bu dünyada bir nesneye/
Yanar içim göynür özüm/
Yiðit iken ölenlere/
Gök ekini biçmiþ gibi/

Bir hastaya vardýn ise/
Bir içim su verdin ise/
Yarýn anda karþý gele/
Hak þarabýn içmiþ gibi/

Yunus Emre bu dünyada/
Ýki kiþi kalýr derler/
Meðer Hýzýr Ýlyas ola/
Ab-ý hayat içmiþ gibi/

Yunus Emre

...

7- **Bin Boðalar Efsanesi II**
Yaþar Kemal
...

8- **Turna Semahý**
Baðlama

Gitme turnam gitme nerden gelirsin/
Sen nazlý canana benzersin turnam/
Her bakýþta beni mecnun edersin/
Tabibe Lokman’a benzersin turnam/

Kaþlarýna mim duasý yazýlý/
Cemaline türlü benler dizili/
Seni sevmeyenler haktan küsülü/
Pir Balým Sultan’a benzersin turnam/

Yürü turnam yürü canana yürü/

Havayý ey deli gönül havayý/
Biz kýz katarlamýþ atý deveyi/
Ay doðmadan þavký tuttu ovayý/
Yürüyelim yürüyelim þimden sonra dost nenni/

Hey dost/
Yedi kardeþ idik biz bu ovada/
Kimi saz çalardý kimi dönende/

Bakmaz mýsýn mezarýmýn taþýna/
Bakmaz mýsýn gözlerimin yaþýna/
Hey Dost/

Eðlen dur eðlen dur telli turnam eðlen dur/
Eðlen dur sallan dur telli turnam eðlen dur/

Geleneksel

...

9- **Ýki Cura**
Ýki Cura

...

10- ** Eþkýya Dünyaya Hükümdar Olmaz **
Divan sazý, flüt

Sene 1341 mevsime uydum/
Sebep oldu þeytan bir cana kýydým/
Katil defterine adýmý koydum/
Eþkýya Dünyaya Hükümdar Olmaz/

Sen üzülme anam dertlerim çoktur/
Çektiðim çilenin hesabý yoktur/
Yiðitlik yolunda üstüme yoktur/
Eþkýya Dünyaya Hükümdar Olmaz/

Çok zamanlar çektim kahrý zindaný/
Bize de mesken oldu Sinop’un haný/
Firar etmeyilen buldum amaný/
Eþkýya Dünyaya Hükümdar Olmaz/

Snop kalesinden uçtum denize/
Tam üç gün üç gece göründü Rize/
Karþýki daðlardan gel oldu bize/
Eþkýya Dünyaya Hükümdar Olmaz/

Bir yanýmý sardý müfreze kolu/
Bir yanýmý sardý Varilcioðlu/
Beþyüz atlýyýlan kestiler yolu/
Eþkýya Dünyaya Hükümdar Olmaz/

Geleneksel

11- **Gökten Uçan Telli Turnam**
Cura, Baðlama

Gökten uçan telli turnam/
Bizim beyler yerinde mi/
Türlü tevrü cenge giren/
Demirc’oðlum yerinde mi/
Leyli

Sohbet ile saz eyleyen/
Her türlü avaz eyleyen/
Her mecliste naz eyleyen/
Han Ayvaz’ým yerinde mi/
Oðlum

Yalan koç Köroðlu’m yalan/
Ülkelere saldým talan/
Yar gecede hafik olan/
Telli Nigar yerinde mi/
Ömrüm

Köroðlu

12- **Kalenin Önü**
Cura, Baðlama, Flüt

Kalenin önüne ekerler darý/
Ekerler biçerler ederler karý/
Elimden aldýrdým gül yüzlü yari/

Yar bana yareler açtý neyleyim/
Yolum bir yolsuza düþtü neyleyim/

Kalenin önüne kuþ yuva yapar/
Yuvanýn içine yýlanlar akar/
Herkes sevdiðine böyle mi yanar/

Yar bana yareler açtý neyleyim/
Yolum bir yolsuza düþtü neyleyim/

Geleneksel

13- **Horasan’dan Bu Yana II**
Enstrümantal
Cura, Baðlama

...

14- **Her Aðacýn Kurdu**
Baðlama

Seyyah olup ayrý düþtüm elinden/
Bize de bir kanlý zalimden oldu/
Kiþi benlik ile düþer belaya/
Bela çekmek bana dilimden oldu/

Her aðacýn kurdu özünden olur/
Yiðidin kemliði sözünden olur/
El için aðlayan gözünden olur/
Aðlayan gözlerim selinden oldu/

Dilber senin aþkýn serimden eser/
Nerde güzel görsem o benden küser/
Erenler kýlýcý yolsuzu keser/
Yolsuz neyler bana yolumdan oldu/

Aþtýðým daðlarýn lalesin derdim/
Kýrdým küffarýn kalesin aldým/
Balýn yemedim belaya kaldým/
Arý iner bana balýndan oldu/

Pir Sultan pirinin damenin tutar/
Gün olur koç yiðit menzile yeter/
Havada turnalar çýðrýþýp öter/
Öten telli turnam telinden oldu/

Pir Sultan Abdal

...

15- **Bozgun Öter Telimiz**
Cura, Baðlama
     
Yüce daðlar benim bir sualim var/
Hani size konup göçen ilimiz/
Arap ata binip cirit atanlar/
Görünmüyor gözü kanlý delimiz/

Öterse de bozgun öter baðlama/
Hançer alýp dertli sinem daðlama/
Gider oldum kömür gözlüm aðlama/
Hakkýn emri ayrý düþtü yolumuz/

Kahpe felek kýyma bana yazýktýr/
Ayrýlýk elinden baðrým eziktir/
Çekilmiþ siyeçler baðlar bozuktur/
Ayrýlýk gazeli döktü gülümüz/

Üç beþ kiþi kalmýþ türkü diyenler/
Al üstüne yeþil donu giyenler/
Kýl kara çadýrda geçmiyor günler/
Onun için bozgun öter telimiz/

Karac’oðlan der ki yazsam bir satýr/
Kadir mevlam iþimizi sen bitir/
Kýsmet nerde ise çeker iletir/
Kimse bilmez nerde kalýr ölümüz/

Karacaoðlan

...

16- **Bin Boðalar Efsanesi III**
Divan sazý, Cura
Yaþar Kemal

...

17- **Boðaz Gaydasý II**
Enstrümantal
Baðlama, Cura, Kaval
Toros Daðlarý ezgileri üstüne çeþitlemeler

...

Burada adý geçen þairlerin her biri bir okyanus. Þiirleri okuduðunuz zaman içlerindeki hüznü, derinliði görüyorsunuz. Daha niceleri var. Zülfü Livaneli’nin buradaki besteleri söz üzerine yapýlmýþtýr. Birçok iyi besteci müzikten, besteden önce sözleri oluþturur. Müzik eleþtirmenlerinden bazen “Önemli olan müziktir; söz ikinci planda gelir“ gibisinden sözler duyarsýnýz. Bence bu söz yozluðun, beceriksizliðin tanýmýdýr. Sakýn onlara inanmayýn.

2.Mayýs.2002