“ HALKEVLERÝ “ BUNDAN TAM 80 YIL ÖNCE AÇILMIÞTI…

Cumhuriyet’ in hayata geçirilmesinden sonra Türkiye’ de, bundan tam 80 sene önce 19 Þubat 1932’de, kapatýlan Türk Ocaklarý’ nýn yerine Halk Evleri kurulur.
Türk Ocaklarý baþlangýçta her ne kadar yeni yapýlandýrýlmasýyla, Cumhuriyet Halk Fýrkasýnýn bir kültür kolu olmakla beraber, siyasî faaliyetlerde de bulunuyor ve bu sebeple bazý konularda CHF ile ters düþtüðü de oluyordu.
Serbest Cumhuriyet Fýrkasý ( SCF ) nýn faaliyette olduðu dönemde, Bir kýsým Türk Ocaðý þubeleri üyelerinin SCF’ ye geçmesi, bazý þubelerde ise CHF aleyhine çalýþmalar yapýlmasý, CHF yöneticilerini oldukça rahatsýz eder.
Hatta o günlerdeki CHF müfettiþleri, raporlarýnda :
“Türk Ocaklarý bu gidiþlerinde býrakýlacak olursa, çok daha kötü sonuçlar doðabileceðini’ söylemeye baþlamýþlardý ” 1
Türk Ocaklarý’ nýn kapatýlmasýna dair bir baþka tez de :
“… Ocaklarýn ‘ Turancý ’ eðilimlerinin 1930’larda iyi iliþkiler içinde bulunduðumuz SSCB tarafýndan kendi varlýðýna karþý bir tehdit olarak algýlanmasý noktasýnda yoðunlaþmaktadýr. 1930-1931 döneminde SSCB’nin Türkiye Büyükelçiliði görevinde bulunan Surits’ in, Ocaklarýn kendi ülkesi ile fazla ilgilenmesi ve üyeleri arasýnda yayýlmacý amaçlar taþýyan kiþilerin varlýðý nedeniyle dönemin Dýþiþleri Bakaný Tevfik Rüþtü (Aras) yü uyarmasý ve Türk Ocaklarý merkez binasýnýn mimarý Arif Hikmet Koyunluoðlu’ nun belirttiðine göre Azerbaycan Elçisi Ýbrahim Abilof’ un ‘ Paþam , biz sizinle dostuz. Kurtuluþ Savaþý’ nda bu dostluðu ispatladýk. Para, silah yardýmý yaptýk. Ancak Türk Ocaðýnda dostluða yakýþmayan bazý olaylar oluyor. Burada Türkistan’ ý alacaðýz, Azerbaycan’ daki Türkleri kurtaracaðýz diye konferanslar veriliyor. Bu dostluða yakýþmaz, bunun önlenmesini istiyoruz.’ þeklinde eleþtiride bulunmasý “2
Ayrýca, harf devriminden sonra, 1929’da halka lâtin harfleri ile okuma-yazma öðretmek amacýyla yaygýn eðitim kurumu niteliðinde açýlan “ Millet Mektepleri “ nden arzulanan verim ve sonuç alýnamamýþtý. Bu iþlevi etkinleþtirmek için, Millet Mektep’ lerine alternatif olarak, onlardan daha geniþ ve daha kompleks yapýda bir kurum olarak þekillendirilecek olan Halkevleri ‘ nin hayata geçirilmeleri gerektiði parti içinde dile getirilmektedir.
Bu gibi sebep ve bahaneler sonrasýnda CHF yöneticileri, devletin ve partinin geleceðini tehdit ettiði gerekçesiyle radikal tedbirler almaya baþlayacaktýrlar.
Sonunda, o günün siyasal, ekonomik ve kültürel konjonktür gereði liberalizm yerine devletçiliði, ferdiyetçilik yerine halkçýlýðý daha güçlü bir þekilde yerleþtirip, savunmak amacýyla yeni bir bir kurum olarak halkevleri kurulur.
O güne kadar yapýlan inkýlâplarýn halka benimsetilmesi için, þüphesiz devletten soyutlandýrýlmýþ bir kuruma da ihtiyaç vardýr. Bunun için de Meþrutiyet döneminden Cumhuriyet’ e intikal eden mevcut hazýr bir kurumun iþlevini bitirdiðinden, bunun yerine yeni bir kurum oluþturulmasýna karar verilir:
     “…Türk Ocaklarý, Ýttihat ve Terakki Türkçülüðü’ nün Cumhuriyet dönemine intikal eden en önemli teþkilâtýydý ve Türk Yurdu adýnda önemli bir yayýn organý vardý. Cumhuriyet Halk Fýkrasý’ nýn 1927 Büyük Kongresi’ nde Hamdullah Suphi Tanrýöver’ in karþý çýkmasýna raðmen partinin denetiminde bir kuruluþ sayýlan Türk Ocaklarý’ na pek güvenilmemiþ, bir süre sonra Serbest Cumhuriyet Fýrkasý’ ný desteklediði gerekçesiyle kapatýlarak (1931) , yerine faþist teþkilâtýna benzeyen Halkevleri kurulmuþtur…” 3
Yaklaþýk dokuz aylýk bir hazýrlýktan sonra, 19 Þubat 1932 Cuma günü, saat 15.oo’ te ilk etapta sadece Adana, Afyon, Ankara, Aydýn, Bursa, Çanakkale, Denizli, Diyarbakýr, Eskiþehir, Ýstanbul, Ýzmir, Konya, Samsun ve Van Halkevleri þaþâlý törenlerle açýlýr.
Ankara’ daki Genel Merkez’ in açýlýþýnda CHF Kâtib-i Umûmi ( Genel Sekreter ) si Recep Peker (1889 - 1950) ve eski Maarif Vekili Aydýn Mebusu Reþit Galip (1893-1934) halkevlerinin önemini belirten birer konuþma yaparlar.
Özellikle Reþit Galip konuþmasýnda , halkevlerinin kurulmasýna neden ihtiyaç duyulduðunu, Halkevleri Tâlimâtnâmesi’ ndeki maddelerin açýklamasý ve nasýl anlaþýlmasý gerektiðine dair geniþ bilgiler verir. 4
Halkevleri kuruluþunun hemen akabinde Türkiye geneline hýzla yayýlmaya baþlar. Hatta öyle ki iller dýþýnda, ilçe, bucak ve hatta köylerde bile þubeleri açýlýr.
Ýlginçtir; 1941’de ilk kez yurt dýþýnda bir halkevi açýlmasýna dahi karar verilir. 5
“…Türkiye’nin Londra Büyükelçisi Tevfik Rüþtü Aras, Ýngiltere Dýþiþleri Bakaný Antony Eden, British Council Baþkaný Sir Malkolm Robenson ve 400 seçkin davetlinin katýlýmýyla 19 Þubat 1942’ de açýlýþ töreni yapýlan Londra Halkevi, ayný gün altý þubesiyle faaliyetlerine baþlar. …” 6
Bir ara isimleri “ ulusevi “ olarak deðiþtirilse de, kýsa zaman sonra vazgeçilir ; yeniden Halkevi ismine dönülür. O seneden sonra, her yýlýn 19 Þubat’ ý ve bu günü takip eden ilk pazar günü, ülke genelinde “ Halkevleri Bayramý “ olarak kutlanýr.
Faaliyetlerine devam ettiði süre içerisinde 63 þehir merkezinde toplam 477 Halkevi ile , kýrsal kesimde toplam 4322 Halkodasý çok yoðun faaliyetlerde bulunmuþtur. Halk evleri Cumhuriyet inkýlâplarýnýn halka yerleþtirilmesine aracý olacak bir kurum olarak olarak düþünülür. Çünkü:
“….Dönemin kültür politikalarýný iki temel yaklaþým etrafýnda deðerlendirmek mümkün. Birincisi; toplumun mevcut inanç ve kültür ve yaþayýþ deðerlerini -güya- hesaba katarak, bu deðerlere yeni bir muhteva ve yeni bir þekil vermek; ikincisi de toplumda mevcut olmadýðýna inanýlan çaðdaþ deðerleri yeni bünyeye aþýlamak…” gerekiyordu. 7
Bunun içinde bireyler ancak belli bir çatý altýnda standartlaþtýrýlabilirdi. Dönemin eðitim felsefesinde önemli bir kavram olarak düþünülen “terbiye” metodu okullar kadar, böylesi kurumlarýn da vazgeçilmez hedeflerinden biridir. Halkevleri yeni rejimin inanç ve hayat tarzýný somut olarak ifade eden bir kurumdur; orada her þey yaþanarak öðretiliyordu. Daha açýkca söylersek, oraya toplanan kalabalýklar “ terbiye ” ye tabii tutuluyorlardý. Mesela buralarda sabah akþam , insanlara Klâsik Batý Müziði çalýnýp dinletilmesi en önemli prensip olarak kabul edilmiþti. Yani sevmeseler de mecburen alýþacaklardý.
Halkevleri’ nin çalýþmalarý, güzel sanatlar, dil-edebiyat, sosyal yardým, spor, temsil (tiyatro) halk dersaneleri ve kurslar, kütüphane ve yayýn, tarih ve müze ve köycülük olmak üzere dokuz bölümde toplanmýþtý.
Ana amaçlarý CHP düþüncesi doðrultusunda, halkýn örf ve âdetlerini “ çaðdaþlaþmak “ adýna yýkýp, yerine Türk toplumunun inanç ve gelenekleri ile asla örtüþmeyen anlayýþlar koymaktý.
Halkevleri resmen CHP’ nin yan kuruluþu olmasýna raðmen,tek parti rejiminin gereði olarak bütün masraflarý, özel idâreler veya köy bütçelerinden, bazý bankalar tarafýndan karþýlanmaktaydý.
Ýkinci Dünya Savaþý’ nýn sona ermesiyle birlikte “ Halkevleri “ nin durumu sarsýlmaya baþlar. 7 Ocak 1946’ da Demokrat Parti ( DP) nin siyasi parti olarak faaliyete baþlamasý, halkevlerinin çalýþmalarýný büyük ölçüde sarsar.
DP kurulana kadar, CHP saflarýnda ve halkevlerinde çalýþan bir çok bilim ve siyaset adamý, Demokrat Parti’ ye geçmiþtir. Bu kurumun daha çok CHP ve CHP’ye yakýn kuruluþ toplantýlarýna mekân olmasý sebebiyle, halk yavaþ yavaþ halkevlerinden uzaklaþmaya baþlar.
Bunu farkeden CHP, her ne kadar 17 Kasým 1947’de toplanan 7. Büyük Kurultayý’nda halkevleri meselesini ele almýþsa da, Prof. Fahrettin Kerim Gökay baþkanlýðýnda kurulan komisyon halkevlerinin baðýmsýz bir kurum haline getirilmesi yolunda bir adým atamamýþtýr. 8
Bu doðrultuda 18 senelik faaliyetlerinden sonra, 14 Mayýs 1950 Genel Seçim’ inde iktidarý devir alan Demokrat Parti Hükümeti, milletin genel çoðunluðu itibariyle kabullenilmeyen bu kurumun önce Londra Þubesinin faaliyetlerini ödenek yokluðu gerekçesiyle 18 Haziran 1950’ de durdurur.
1952 yýlýnda 5830 sayýlý kanun ile ise Türkiye’ deki bütün þubelerini kapatýr ve mal varlýðýný Maliye Hazinesi’ ne devreder.
27 Mayýs 1960 “ darbe “ si ile Halkevleri paralelinde kurulan “Türk Kültür Dernekleri “ nin ismi 1963’ te CHP’ nin baþý çektiði koalisyon hükümeti tarafýndan yeniden “ Halkevi “ olarak deðiþtirildi. Bunlar da yine yýllarca CHP’ nin yan kuruluþu olarak faaliyetlerini sürdürdüler.
12 Eylül 1980 darbesi ile de “ anarþik “ faaliyetleri sebebiyle yöneticileri tutuklanýp, kapatýldý.
Daha sonraki yýllarda Halkevleri zaman zaman canlandýrýlmak istense de arzulanan sonuç elde edilememiþtir.
Demokratikleþen Türkiye’ de böyle bir kurumun , bu gün devlet eliyle yaþatýlma þansýnýn sýfýr olduðu da reddedilemiyecek bir gerçektir.

D Ý P N O T L A R :
1 Kenan AKYÜZ, “Türk Ocaklarý”, Belleten, nr. 196, Ankara, 1986, s.214

2 Füsun ÜSTEL, “ Türk Ocaklarý “, (1912-1931), s. 360-361.
3 Beþir AYVAZOÐLU, ”Cumhuriyetin Estetik Macerasý ”, Yeni Türkiye, Cumhuriyet Özel sayýsý IV, Eylül-Aralýk/1998, s.2950
4 “ Reþit Galip Bey’ in Söylevi “, Söylevler, Ankara, 1942, s. 75-90

5 “ Londra Halkevi ”, Halkýn Sesi, nr. 4467, 22 Kânunuevvel/Aralýk 1941.

6 “Londra Halkevi açýldý”, Halkýn Sesi, nr. 4516, 21 Þubat 1942.

7 Bayram Bilge TOKEL, ”Baðýmýza Gazel Düþtü”, Akçay Yayýnlarý, Ankara/2002, s.37
8 C.H.P. “ Yedinci Büyük Kurultay Tutanaðý “, Ankara, 1948, s. 199-202

http://ferahnak.wordpress.com/2012/02/19/halkevleri-bundan-tam-80-yil-once-acilmisti/