ÝKÝ DÜNYA SAVAÞI ARASINDA ÝSKENDERUN MEKANLARI

Birinci Dünya Savaþý bitiminde, Osmanlý Devleti ile Ýtilaf devletleri arasýnda 30 Ekim 1918 ‘de imzalanan, Mondros mütarekesinden kýsa bir süre sonra, Ýngiliz askerleri, 12 Kasým 1918’de de Fransýz askerleri Ýskenderun’u iþgal eder. Ýngiliz askerleri çok kalmazlar ve geri çekilirler. Fransýz askerleri ise kalýr. 21 Ekim 1921’de Fransa ile yapýlan Ankara anlaþmasý ile Hatay’da Ýskenderun sancak yönetimi kurulur. 7 Eylül 1938’de Hatay Devleti kurulur ve 29 Haziran 1939 tarihinde Türkiye’ye katýlma kararý alýnýr. Osmanlýlar, 1516 yýlýnda yapýlan Mercidabýk savaþý sonrasý Yavuz Sultan Selim ordusuyla Hatay’a girer. Ýskenderun nüfusu, Birinci Dünya Savaþý öncesinde, merkezinde 3 bin, köyler dahil toplam 23 bin civarýndadýr. Adýný, Büyük Ýskender’in Issus savaþý’ndan(M.Ö.333) alýr. Fransýz iþgali idaresi, 1918 – 1938 yýllarý arasýnda varlýðýný sürdürür. Bu 20 yýlýn, ilk 10 yýlý daha çok altyapý çalýþmalarý üzerine yoðunlaþmýþ -Limanýn modernleþtirilmesi, bataklýklarýn kurutulmasý diðer þehirlerle demir yolu ve karayolu ulaþýmýnýn saðlanmasý, kanalizasyon sisteminin kurulmasý gibi- ikinci 10 yýlda ise daha çok kamu yapýlarý üzerinde yoðunlaþmýþtýr.

Fransýzlar, Hatay’dan giderken yanlarýnda neler götürdüler, onu pek iyi bilmiyoruz, ancak arkalarýnda neler býraktýklarýna kuþbakýþý bir göz atarsak... neler görürüz. Önemli bir yazýlý kaynak býrakmamýþlar, ihtimaldir ki yanlarýnda götürmüþlerdir. 20 yýllýk süreyi anlatan, tarihini ortaya çýkaran bilindiði kadarýyla herhangi bir kaynak da yok. Bu nedenlerle olsa gerek, Fransýzlarýn bulunduðu iþgal döneminde olup bitenler tam olarak bilinemiyor, o dönemi yaþayan þahsiyetler dýþýnda bilgi edinilecek fazla bir doküman da yok. Bu konuda araþtýrma yapan uzmanlar Türkiye ve Suriye’deki arþivlerin kapalý olduðunu ifade etmektedirler. Fransýz ve Ýngiliz arþivlerine ulaþmak ise oldukça zor olsa gerek. Kala kala Fransýzlarýn yaptýklarý tesisler, mekanlar, altyapýlar ve hatýralar. Onlarý okumak incelemek, çözümlemek de bir uzmanlýk iþi. Hatay’ýn 20 yýllýk Anayurttan ayrý kalmasý ne gibi kültürel, siyasal ve sosyal ortam yaratmýþtýr. Günümüze bunlar nasýl yansýmýþtýr? Fransýzlar’ýn bulunduðu dönemde uygulamalarý, Þam’da bulunan Fransýz Ýslam Sanatý ve Arkeolojisi Kurumu yürütmüþtür.

Bu kuruma baðlý olarak, René Danger, 1932’de de Antakya ve Ýskenderun için planlamalar yapmýþtýr. Bölge için yapýlanlarýn dýþýnda kimi baþka planlar düþünülse de uygulamaya büyük oranda geçememiþlerdir. Bu döneme ait Ýskenderun’da önemli yapýtlar arasýnda, Devlet Hastanesi, Adliye sarayý, Merkez bankasý ve kimi konutlar sayýlabilir:

Bugün hala iþlevini sürdüren Devlet Hastanesi, 1928 Martýnda, dönemin parasý ile iki milyon Fransýz Frankýna mal edilmiþtir. Hastane 50 yataklý olarak düþünülmüþtür. Yapýlan diðer yapýlarýn aksine dönemine göre daha modern bir çizgiye sahiptir. Yeni hastanenin yapýlmasý ile eski hastane ise cezaevine dönüþtürülmüþtür. Hastanenin yapýlmasýyla bölgenin saðlýk durumunda gözle görülür iyileþmeler saðlanmýþtýr. Örneðin hastanenin bitiminden sonra bölgede sýtmadan meydana gelen, ölümlerde önemli oranda düþüþler olduðu belirtilmiþtir.

Adliye Sarayý, 1930-31 yýllarýnda yapýlmýþtýr. Yapýnýn mimarý ayný zamanda Ýskenderun Lisesinin de mimarý olan M.Kovalski’dir. Müteahiti ise M.Kassouf’tir. Yapýnýn yerinde önceden Gümrük binasý yer almaktaydý. Yapý iki katlý, iç avlulu, dikdörtgen planlýdýr. Birinci kattaki pencereler sade ve düz iken, ikinci kattaki pencereler, mozaikler ile süslenmiþ ve kemerlidir. Bir anýtsal bir giriþ kapýsý olmak üzere, yapýnýn dört giriþi vardýr ve köþelerden birinde saat kulesi vardýr. Ýnþasýnda Lübnanlý Hýrýstiyanlar ve Ermeniler çalýþmýþ.

Adliye Sarayý ile ayný dönemde inþa edilen bir diðer yapý 1930 da tamamlanan, bugün Merkez Bankasý olarak hizmet veren, o dönemde ise merkezi Lübnan’da bulunan Suriye ve Büyük Lübnan Bankasý binasýdýr. Fransýz Mimar E.Chenille tarafýndan tasarlanmýþtýr. Yapý Adliye sarayýna benzer þekilde, iki kattan oluþmakta, giriþi kapýsý, birinci kat pencereleri dikdörtgen, ikinci kattakiler kemerle bitmektedir. Yapýnýn aslý bugün için ne yazýk ki korunamamýþsa da giriþ kapýsý o dönemden kalan önemli bir izdir.

Dönemin önemli yapýlarýndan bir diðeri, Kaymakamlýk binasýdýr, asýl olarak 1910’da Osmanlýnýn son dönemlerinde yapýlmýþtýr. 1926 yýlýnda Fransýz yönetimi yapýya her iki katta da devam eden kolonadlar (Portico, arkad ya da revak olarak da bilinir. Kemer ve sütunlarla tanýmlanan, yarý açýk koridorlar) eklemiþtir. Bunun dýþýnda ise binanýn esas özellikleri korunmuþtur.

Bunlarýn dýþýnda diðer önemli diðer yapýlarý:

Þimdilerde Deniz Kulübü olan bina, Catoni Gemi Acenteliðinin Deniz Ýþleri Þirketi binasý, 1 No’lu Saðlýk Ocaðý, Mursaloðlu Lisesi, Ýskenderun lisesi, Mithatpaþa Ýlköðretim Okullu, Nüfus Müdürlüðü, Halk Eðitim Merkezi, Tren garýdýr, liman gibi kamu binalarý mevcuttur. Sahildeki villalar Ýtalyan mimarlar tarafýndan yapýlmýþtýr. Bunlar, Fransýz yönetiminde bölgede konuþlu Fransýz askerlerinin baþýndaki komutanlar için yapýlmýþtýr. Ýlçe Milli Eðitim binasý ve Ýskenderun Belediyesinin kamulaþtýrdýðý bina buna örnektir. 1928’li yýllarda Rus, Fransýz, Ýtalyan, Ýran konsolosluklarý bulunuyormuþ, Ýngiltere’yi de Catoni Ailesi temsil ediyormuþ, Konsolosluk binalarý halen kullanýlýr durumdadýrlar. Fransýz egemenliðinde yönetimlerde mimari; biçimsel olarak bölgenin etnik ve sýnýfsal yapýsýna uygun olarak oluþturulmuþtur. . Yollar, trafik uygulamalarý ve estetik unsurlar planlamanýn sacayaðýný oluþturur.

Daha çok varolan yerleþim yerlerine dokunmadan onun yakýnýnda yeni kentler inþa edilmiþtir.. Hep merak edilir, batý bizi nasýl görüyor, nasýl deðerlendiriyor diye. Bu sorunun en iyi yanýtýný Fransýzlar tarafýndan yapýlan Ýskenderun yapýlarýnýn mimari özelliklerinde görmek mümkündür.

Fransýzlarýn bölgeye yerleþmelerinden hemen sonra, bataklýk alanlarýn ýslahý için bir komisyon kurulur. Bataklýklarýn kurutulmasýnda fiilen rol alan ise, asýl olarak limanýn yapýmýný üstlenen, bir Fransýz firmasýdýr. Firmanýn bu iþi üstlenmesinin arkasýnda yatan ana düþünce, yapýlacak yenilemenin yeterli ve tek baþýna olmayacaðý, bataklýklarýn þehrin geliþmesini engelleyeceði düþüncesidir. Liman, Fransa için ticari açýdan önemli olduðundan ilk iþ olarak ele alýnmýþtýr. Bu döneme kadar pek çok açýdan potansiyel sahip olmasýna raðmen, küçük bir kasaba olarak olan Ýskenderun büyük bir hýzla geliþmiþtir.

Fransýzlar kaldýðý Ýlk on yýlýn sonuna doðru iþler yoðunlaþtýðýnda yönetimin yaný sýra asýl olarak Suriye ve Lübnan’da faaliyet gösteren kimi yerel yatýrýmcýlar da devreye girmiþtir. Bunlardan önemli iki tanesi G. Rosazza ve M.Katchdorian’dýr. Bu kiþiler sadece bataklýk ýslahýnda deðil, o sýrada bölgede devam eden diðer iþlerde de rol almýþlardýr.

Ýyi bir araþtýrma ve inceleme batýnýn doðuya bakýþýný ve üslubunu belgeler niteliktedir. . Fransýz döneminde yapýlan binalar, yollar kültürel ve sanatsal yapýlar iyice gözden geçirilecek olursa, penceresinden kapýsýna, duvarýndan çerçevesine doðuyu nasýl gördüklerini de somut olarak kanýtlar. Bu topraklarda yaþayanlarý masallardan öðrendikleri, okuduklarý gibi; göçebe, doðulu, mistik bakýþ olarak ortaya çýkarmýþlardýr. Kültürde sanatta ve mimaride o biçimde inþa etmiþtir kurumlarýný. (Batýlý doðuya nasýl bakar? Bunu Ýngiliz yönetiminki Kudüs’te doðan Filistin asýllý Arap entellektüel Edward W. Said Oryantalizm (Þarkiyatçýlýk) kitabýnda anlatýr, Said yapýtýnda batýnýn doðu toplumlarýný daha iyi sömürebilmek ve kendisini model olarak ortaya attýðýný, doðulularý; basit, cahil, çirkin olarak sunduðunu iddia eder) Fransa sömürgelerinde yapýlarý; Tunus, Cezayir, Fas ve Suriye’de doðu/islam mimarisini nasýl deðerlendiriyorlarsa o þekilde inþa etmiþtir. Bölgenin mimari özelliklerini nasýl yorumlamýþlarsa, binalarýn dýþ cephesinde uygulamýþlar, binalarýn iç bölümlerini ise kendi mimarilerine uygun yapmýþlardýr... Bu bakýþ açýsý bulunduklarý bölge halkýna yakýn durma veya sempatik görünme, onlarýn güvenlerine saðlama gibi çeþitli nedenlerle de ortaya çýkmýþtýr. Daha çok ikinci on yýl boyunca ortaya konan kamu yapýlarýnda ise temel tutum, daha önce Kuzey Afrika’dakine benzer þekilde, geleneksel mimariden esinlenen, fakat plan olarak yine batý tipi bir planlamayý uygulayan bir mimaridir.