Ziya Gökâlp’ in ütopik görüþlerinden ilham alýnarak belirlenen müzik politikasý sonucu “millî musikî” olarak adlandýrýlan ve ana malzeme olarak seçilen halk türkülerinin en doðru kaynaðýndan alýnacak verilerle tesbiti için, 1926’ da Anadolu’da köy odaklý bir derleme seferberliði baþlatýlýr. Bu çalýþmalar baþladýðýnda Cemal Reþit Rey de zaten halk türkülerini çok seslendirme denemelerine baþlamýþtýr.
Aslýnda bu konu, yani halk musikisi eserlerinin derlenmesi Cumhuriyet öncesinde baþta Rauf Yekta Bey olmak üzere dönemin aydýnlarýnca sürekli talep edilmesine raðmen bir tülü uygulamaya geçilememiþtir.
Derleme yapmak amacýyla gidilen ilk bölgeler Akdeniz, Ýç Anadolu ve Güneydoðu Anadolu olur. Yusuf Ziya Demircioðlu baþkanlýðýnda bir heyet, 1926 Temmuz’ unda araþtýrmasýna buralardan baþlar. Sýrasýyla Adana, Gaziantep, Urfa,Niðde, Kayseri ve Sivas illeri dolaþýlýr.
1927’ de ayný heyet bu kerre Konya, Manisa ve Aydýn havalilerine gider. Ertesi yýl Derleme Heyeti Kastamonu, Çankýrý, Ankara, Eskiþehir, Bursa’ dadýr. 1929 senesinde Heyet Karadeniz’ deki dördüncü gezisinde, Trabzon, Rize, Gümüþhane, Bayburt, Erzincan, Erzurum, Giresun ve Sinop illerinde derledikleri ürküleri kayda alýp dönerler.
Son giden Hey’ etin baþýnda yine Yusuf Ziya Demircioðlu ile beraber, M.R.Gazimihal, Ferruh Arsunar, Muhittin Sadak ve Rauf Yekta Bey vardýr.
Ayný yýllarda Ýstanbul Belediyesi Konservatuarý da halk oyunlarý ve türkülerini derlemektedir. Bu çalýþmalar yapýlýrken, devrin þartlarý içinde sürpriz bir çalýþma daha olur. Bu kurum halk oyunlarý ve müziðinin yanýnda “Tekke” ve “Mevlevî” müziði repertuvarýnda bulunan ilâhi, kaside, ayin v.d. formlardaki eserleri de derler ve topladýklarý eserleri “DEFTER” ismi ile, 14 kitap olarak yayýmlar.
Devrin þartlarýndan dolayý heyetin çalýþmalarý 10 sene kadar bir kesintiye uðrar. Bu arada Ankara’ da Devlet Konservatuarý kurulmuþtur. Derleme çalýþmalarýnda, nöbeti artýk Konservatuvar alýr. Bu çalýþmalarý, Hasan Ferid Alnar, Necil Kâzým Akses, Ulvi Cemal Erkin, Halil Bedii Yönetken, Muzaffer Sarýsözen, Arif Etikan, Cevat Memduh Altar, Tahsin Banguoðlu, Rýza Yetiþen, Nurullah Taþkýran , Mithat Fenmen vardýr.
Konservatuvar’ ýn birinci derleme gezisi, Aðustos ve Eylül 1937’ de 1,5 ay sürecek olan Sivas, Elazýð, Erzincan, Erzurum, Gümüþhane,Trabzon ve Rize’ de yapýlýr.
1938 yýlýnda yapýlan Ýkinci geziye iki ayrý ekip katýlýr. Bir ekip Ege illeri köylerinden topladýðý 603 parça, ikinci ekip ise Doðu ve Güneydoðu Anadolu köylerinden topladýðý 735 parçalýk kayýt ile Ankara’ ya dönerler.
Üçüncü gezi çalýþmasý, 1939 senesinin Aðustos ayýnda 15 günlük bir zaman dilimi içinde yalnýz Çorum köylerinde çalýþan ekip, 24 ezgi derler. Bu yýllarda Muzaffer Sarýsözen de Konservatuvar’ýn Arþiv Þefliði görevine atanýr.
Artýk ekibe Muzaffer Sarýsözen Baþkanlýk etmektedir. 1940 senesi Aðustos ayýnda dördüncü etap çalýþmalar için yalnýz Konya havalisinde çalýþan ekip, 20 günlük bir mesai sonunda 512 parçalýk bir kayýt ile merkeze döner.
L941 senesinde Kayseri, Niðde, Maraþ ve Adana havalisinde çalýþan heyet özellikle bu yörelerdeki Türkmen aþiretlerinden 412 parçalýk bir kayýt ile o etabýn çalýþmasýný bitirirler.
Ondan sonra tam 1942 ile 1957 yýllarýnda yapýlan 11 etaplýk derleme çalýþmalarýnda topladýklarý ezgileri halk musýkisi arþivine kazandýrýrlar.
Çalýþmalar bittiðinde 10. 000 civarýnda halk ezgisi notaya alýnýr ve arþiv iþlemleri yapýlýr
Devlet kontrolündeki derleme çalýþmalarýna artýk 1964 yýlýnda TRT kurulana kadar uzun bir süre ara verilir. O sene tekrar baþlatýlan Derleme çalýþmasýnda gidilen ilk bölge Doðu Anadolu, peþinden de Güneydoðu Anadolu olur.
Bundan tam üç sene sonra , 1967’ de bu kerre Gaziantep, Van , Erzurum, Bursa, Balýkesir, Ýzmir ve Trabzon illerinde çalýþmalar yapýlýr.
Üçüncü etap için 1971 yýlý beklenir ve bu TRT’nin kurum olarak yaptýðý son derleme çalýþmasý olur. Bu son gezide Erzurum ve Kars yöresinin saz aþýklarýnýn eserleri ve atýþmalarý ile davul-zurna havalarý toplanýp kayýt altýna alýnýr.
“…Halk musýkisini, klâsik musýkimize alternatif olarak deðerlendirenler, Cumhuriyet’ in tutunma yýllarýnda varlýðýný vehmettikleri Osmanlý aristokrasisi’ne karþý tavýr aldýklarýný sanýyorlardý. Saray-ahali çekiþmesi ‘mevcut’ deðil, ’mevhum’ bir kurguydu. Ahalinin kýymet hükümlerine yabancý ve onlarla farklý bir dünya görüþü zemininde varlýðýný sürdüren bir Osmanlý aristokrarisi, hiçbir zaman varolmadý. Osmanýlý Sarayýnda, Üsküdar’ ýn ahþap mahallelerinde veya Koniçe’de, Rakka’ da, Karabað’ da, Aksaray’ da yaþayanlar ayný kaynaktan besleniyorlardý…” 1
Aslýnda derleme çalýþmalarýnýn bundan öncesi de vardýr :
“…1920’ de Rýza Nur Maarif Vekili olduðunda, düzenli yolculuklarla þarkýlar toplamaya baþlamak amacýyla, Hars Dairesi’ ni kurmuþ ve Seyfettin-Sezai (Asaf) adlarýndaki kardeþ iki müzisyen-ki Viyana’ da keman ve viyolonsel öðrenimi görmüþlerdir -Ýzmir civarýnda türkü derlemek üzere görevlendirilmiþtir.” 2
Bu derlemeye iliþkin daha deðiþik bir tesbitte de :
“….Yurt dýþýnda müzik eðitimi görmüþ Seyfettin Asaf ve Mehmet Sezai Bey’ lerin 1925’ lerde Batý Anadolu’da yaptýklarý derlemelerin yer aldýðý ‘Yurdumuz Naðmeleri’ adlý yayýn içinde bulunan, orijinal halk ezgileri notalarý ile konunun önemini vurgulayan rapor, bu alandaki ilk çalýþmadýr. Bu yayýnla bütün Anadolu ilk defa ‘zeybek’ten haberdâr olmuþ, ’zeybek havalarý’ ný tanýmaya baþlamýþtýr…” 3
Dâr’ül elhân yönetiminden Musa Süreyya Bey ile Yusuf Ziya Demircioðlu özellikle Anadolu’ da halk evleri ve okullardaki müzik öðretmenlerine gönderdikleri basýlý kâðýtlarla Halk Türküleri’ nin derlenerek Ankara’ ya gönderilmesini isterler. Ancak devrin oligarþik þartlarý gereði köylü kendilerinden istenenleri vermekte pek de cömert davranmamýþtýr. Gönderilen 3000 adet boþ matbu form karþýlýðýnda sadece 100 civarýn türkü notaya alýnabilir. Yani Devlet bürokrasisi bu bilgileri edinirken bile demir pençesini göstermekten sakýnmamýþtýr. Köylü de bu araþtýrmayý pek tekin bulmaz , biliyorsa da bir çok bilgiyi devletin yetkililerine söylememenin uygun olduðuna inanýr.
1924’ de baþlanan bu ilk etap çalýþmalar tam anlamýyla istenilen sonucu vermemiþse de, yapýlan derlemeler ertesi sene notaya alýnýr ve yayýmlanýr.
Bundan sonraki yýllarda da Ýstanbul Konservatuarý eliyle ; ”…1926-1929 yýllarýnda Anadolu’ ya dört derleme gezisi baþlatarak, bu gezilerde derlenen ezgileri ‘Halk Türküleri’ adý altýnda 15 defter halinde yayýnlamýþtýr…” 4
31 Temmuz 1926’ da baþlanan derleme çalýþmalarýnda kazanýlan deneyim ve belli bir sistem oluþturulmasý ve daha sonra Hindemith ile Bartok’ un verdikleri raporlarda göz önüne alýnarak, 1936’ da yeniden baþlatýlan çalýþmalar daha düzenli bir þekilde yapýlýr.
“…Yusuf Ziya Bey, Rauf Yekta Bey, Dürrü Bey (Turan) ve Ekrem Besim Bey’ den (Tektaþ) oluþan ekip, Adana, Gaziantep, Urfa, Niðde, Kayseri ve Sivas’ý kapsayan ve iki ay civarýnda süren bu gezide 290 kadar türkü derlenir.” 5
Devlet kurumlarýnýn dýþýnda özel þahýslar da kendi imkânlarý ile palyatif olarak derleme çalýþmalarý yaparlar.
Urfa’ da 1940-1950 yýllarý arasýnda Bando’nun Kurucu-Þefi Osman Özsoy yaptýðý derlemeleri “Urfalý Musýkîþinaslar ve Halk Türküleri” adý altýnda bir defterde toplar.
Ramazan Güngör’ün Muðla havalisinde þahsi çabalarý ile yaptýðý derlemelerle de halk müziði ariþivi önemli ezgiler kazanýr.
Gazeteci Fikret Otyam ilk defa 1953 yýlýnda bir röportaj amacýyla gittiði Urfa’ ya, bundan sonra yarým asra yaklaþan gezierinde fýrsat buldukça yaptýðý derlemeleri bantlara kaydederek arþivler.
Daha sonraki gezilerinde Ýç Anadolu, Ege ve Karadeniz bölgelerinde çalýþmalar yapan ekip, elde edilen verileri 15 defterde toplar. Bu gezilerdeki aný ve anekdotlar iki kitap halinde yayýnlanýr. Notaya alýnan eserlerin plâk kayýtlarý da yapýlýr. Çeþitli aralýklara raðmen bundan sonra Muzaffer Sarýsözen baþta olmak üzere, Halil Bedii Yönetken ve Mahmut Ragýp Gazimihal’ in önderliðinde 1952’ ye kadar sürdürülen bu çalýþmalar sonucu, 10. 000 türkülük bir repertuvar oluþturulur.
K A Y N A K Ç A                                                       :
1) A.Turan ALKAN, ”Kanal 7’yi Tebrik Ýçin Uzun Bir Dibâce”, Zaman Gazetesi, 22 Ocak 1996
2) Gönül PAÇACI, ”a,g,e”, s.123
3)Mehmet ÖZBEK, ”Cumhuriyet ve Halk Müziði”, Yeni Türkiye, Cumhuriyet Özel sayýsý IV, Eylül-Aralýk/1998, s.3019
4) Gültekin ÞENER, ”Türk Halk Müziði’ nin Cumhuriyet Dönemi Geliþim Evreleri”, Ý.T.Ü.T.M.D. Konservatuvarý Lisans tezi, Ýstanbul/1991, s.29
5)Gönül PAÇACI, ”Cumhuriyet’in Sesli Serüveni”, Cumhuriyet’ in Sesleri, Tarih Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul/1999, s.18