Binbir Gece Masallarý... Bizden çok Batýlýlar’ýn rüyalarýný süsleyen masallar dizisi. Doðu’yu “içeriden” anlatýyor.

Onlar için gizemli, bilinmeyen bir dünyanýn, barbar ve kâfirlerin dünyasýnýn hiç duyulmadýk yönleriyle, büyüleyici bir dille ve yine Doðu’ya özgü mübalaða sanatýnýn gerçekten de fantastik örnekleriyle dolu bir öyküler silsilesidir bu...

Evet bizi anlatýyor; bugün adamakýllý yabancýlaþtýðýmýz kendimizi, bir türlü resmini çizemediðimiz, kafamýzda þekillendiremediðimiz tarihsel iç dünyamýzý resmediyor. Satýr aralarýnda “Müslüman Doðu”’nun günlük yaþantýsýný, toplumsal iliþkilerini, mahrem hayatýný yansýtýyor.

Ne kadar deðiþmiþiz, deðiþirken kendimize ne kadar da yabancýlaþmýþýz! Þüphesiz 100-150 yýl önce daha çok “o dünya”ya aittik. Ama yine de tamamýyla ondan kopmuþ deðiliz. Hâlâ belleðimizin bir ucundan “oraya” baðlýyýz.. Belki yalnýz ve yalnýz “ninelerimizin masallarýyla”... Öyle bile olsa, sýrf bu baðýn niteliðinden ötürü ona sarýlýp, onu güçlendirmemiz gerekir.

Ýlk okuduðum, ince ve basit bir derlemeydi. “Masal” niteliði aðýr basýyordu elbet. Daha sonra, tanýyýp bilmem gereken bir dünyanýn kapýsý olarak gördüm onu. Kapý aralanýnca neyle karþýlaþýlacak? Bir masal dünyasýyla mý?.. Hem evet hem hayýr. Bir yazar olarak onu bir esin kaynaðý olarak görmedim deðil. Böyle düþünmese bile kimlere, kimlere esin vermedi ki, kimlere esin vermez ki bu eser...

La Fontaine’den, Andersen’den Grimm Kardeþler’e; Bocaccio’dan Goethe’ye; Borges’ten Gide’e... Bazan Coelho gibileri de çýkýp bir öyküyü olduðu gibi kendine mâl edebilmiþ.

Üzerine onlarca film çekilip yüzlerce þiir düzülmüþ, yine yüzlerce kez çeþitli versiyonlarla resmedilmiþ... Gizli ve açýk, pekçok sanatçýnýn eserinde kendine bir þekilde yer edinmiþ... Mimari eserler, operalar, danslar, müzikler!.. Düþlere girmiþ, muhayyileleri allak bullak etmiþ.

Bütün bu sanatçýlar içinde, herhalde Borges’in ayrý bir yeri vardýr. Tutup bu “Doðu Külliyatý”’na karþý –ve elbet ondan mülhem- bir “Batý Külliyatý” olarak Babil Kitaplýðý’ný kurmuþ. Az þey deðil.. “Bir ‘medeniyet’ (Batý) olarak onca baþarýmýza, sanatsal zenginliðimize karþýn hâlâ ve maalesef böyle bir külliyatýmýz yok!” deniyor zýmnen.

Her haliyle bu fantastik eser (veya eserler bütünü) herkesi –ama dedim ya, en çok da Batýlýlar’ý- büyülemiþ. Kendi baþýna, “sui generis” bir efsane olarak anýlagelmiþ. Hattâ bu efsane de efsaneleri doðurmuþ: Denir ki onu kimse sonuna dek okuyamaz, okuyup bitirebilse bile ölür! Orhan Pamuk’un dediði gibi, Binbir Gece Masallarý’ný okusak da okumasak da, öyle veya böyle, eninde sonunda ölmeyecek miyiz?.. Doðrusu ben, “okuyup da ölmeyi”, veya “okumadan ölmemeyi” tercih edenlerdenim!

Kendi kendime hayýflanýyorum: eserin “kâþifi” Galland’ý, onun “kronik”ini çok önceleri okumuþken, onun adýný dünyada anýlýr kýlan “keþfini” nasýl bunca zaman göz ardý edebilmiþim? Yine de, Yapý Kredi Yayýnlarý’nýn çýkarttýðý, Âlim Þerif Onaran merhumun “ölmeden hemen önce” Fransýzca’dan büyük bir itinayla çevirip de matbu halde görmeye ömrünün vefa etmediði bu çok özel çalýþmaya “yetiþebildiðim” için mutluyum.

Yayýnevinin baský ile ilgili eserleri tartýþýlabilir, ancak üstadýn çevirisi bana göre ancak takdir edilebilir. Öte yandan, çeviriden ve onun niteliðinden söz ederken nihai çevirinin kaynaðý Mardrus’ün þu sözünü unutmamak gerek:

"Onlarý deðerlendiriyor ve olduklarý gibi: et yumuþaklýðý ve kaya sertliðiyle veriyorum.
Çünkü... çeviri yapmanýn namuslu ve mantýksal birtek yolu vardýr: sözcüðü sözcüðünelik; her türlü kiþisellikten uzak, olsa olsa göz kapaðýnýn ivedi açýlýp kapanmasý ve uzun uzadýya tadýna varýlmasý için bir nebze yumuþatýlmýþ... Bu yöntem, etkileyerek, en yüce edebi kudreti saðlar.bir zevk çaðrýsý uyandýrýr. Belirtirken yeniden yaratýr. Gerçeðin en güvenli kefilidir. Taþ çýplaklýðý içine kararlýlýkla dalar. Çiçeðin ilkel kokusunu saçar ve onu billurlaþtýrýr. Ýçini boþaltýr, baðlarýný çözer... Saptar.
Kuþkusuz, sözcüðü sözcüðünelik, nasýl taþkýn bir ruhu zincirler ve onu evcilleþtirirse; kalemin cehennemi kolaylýðýný da durdurur. Ben, bundan þikayetçi olmayacaðým. Zira bir çevirmende sade, anonim! ve adýna aptalca düþkün olma illetinden arýnmýþ bir deha bulunabilir mi?.. Ancak, aslýnda, özgün tadý vermedeki güçlük, Doðu Babil âþýðýnýn parmaklarýna dolanan sarmal olup, onun çözümleme zevkini önleyecek kadar da yoðunlaþmamalýdýr."

Þeref dolu cümleler.. Türkçe’sinin bu ilkelere tamamen uygun olduðunu rahatlýkla söyleyebiliriz. Elbette eserin (yoksa bu noktada “eserlerin” mi demeliyim? Zira onun günümüze ulaþmasýyla ilgili o kadar çeþitli rivayet var ki...) Arapça aslýndan çevrilmemiþ olmasý ayrý bir sorun ve baþlý baþýna bir araþtýrma konusu. Yalnýzca bu durum bile onu en çok kimin sahiplendiðiyle ilgili bize ipucu veriyor aslýnda.

Binbir Gece Masallarý’ný kim yazmýþ?.. Belli ki onun onlarca, belki yüzlerce yazarý var. Onun için mi bu kadar gözardý edilmiþ, “hor kullanýlmýþ”?.. her gelen kendi tarlasý gibi sürmüþ onu.

Belki de aðýrlýkla sözlü rivayetlere, sözlü edebiyata dayalý olduðu için anonimleþmiþ...

Ne olursa olsun, bu anonim eser her kelimesiyle Doðu’yu anlatýyor, yani bizi. Anadolu’dan Maðrib’e, Çin Hindi’nden uzakdoðu adalarýna kadar Doðu’yu...

Bir zamanlar ve þimdi bizim yaþadýðýmýz, yönettiðimiz yerleri, ortak tarihimizin hüküm sürdüðü sýnýrlar içinde yer alan topraklarý; bizim örfümüzü, adetimizi ve günlük yaþayýþýmýzý anlatýyor.

Mükellef bir Türkçe çevirisi ancak 2000’li yýllarda yapýlmýþ bu muhteþem eseri Araplar’dan, Farisiler’den, Maðribiler’den, Hintliler’den, ama en çok da Batýlýlar’dan önce bizim sahiplenmemiz gerekirdi.