Herman Hesse’nin çok sevdiðim bir kitabý var, adý: Bozkýrkurdu! Yazar kitapta: Ýnsana ait halleri gardroptaki elbiselere benzetir ve gideceðimiz yere uygun olanýný seçmemizi önerir. Halbuki çoðumuzun bir “tanýmlanmýþ ben”i vardýr ve biz bu tanýma uygun giyinmeyi seçeriz. Hatta tüm bu tanýmlanmýþ benlerimizin üzerinde yazýlý ve yazýsýz kurallarla belirlenmiþ bir “tanýmlar üstü taným”ýmýz vardýr ki, onlarý, giymezsek cezalandýrýlacaðýmýzý bildiðimiz ilkokul önlükleri gibidirler. (Benim zamanýmda okul önlükleri veya kýyafetleri zorunluydu. Giymeden okula öðrenci olarak alýnmazdýnýz.)

Yani bu durumda kiþi sivil elbiseleri giyme olasýlýðý sebebiyle bizi yabancýlýk, huzursuzluk, belki de suçlulukla karþý karþýya býrakýrdý. Aslýnda en önemlisi, baþkalarýnýn o elbiseyi niye giydiðini anlamak ve yeri geldiðinde kendimizin de giyebileceðini görmektir: uyum; yani, gardropla, insanî olan herþeyle barýþýk olma durumu…

Psikolojide bu uyumdan söz eden ilk yazar, Carl Gustav Jung’dur. Çalýþmalarýnda Nietsche’den ve Doðu felsefesinden etkilenen Jung, sözünü ettiðim elbiselere “arketip” diyor. Yani “tanýmlanmýþ ben”imize uygun olarak giyip durduðumuz elbiseler bilinçli yanýmýzý, giymeyip gardropta beklettiklerimiz ise bilinçdýþýmýzý oluþturuyor. Jung psikolojisinin esas amacý; bilinçli – aydýnlýk – yanýmýzý tanýmak ve yardýma gerek duyulduðunda bilinçdýþýnda – gölgede – býraktýðýmýz arketiplerimizi kullanmayý öðrenerek uyumlu, mutlu bir yaþam sürebiliyormuþuz.

Yine Jung hazretlerine göre yaþam sýrasýnda kullandýðýmýz dört temel yeti var.

Bunlar sýrasýyla: 1. algýlama, 2. sezme, 3. düþünme ve 4. duygulanma olarak karþýmýza çýkar. Ýþte hepimiz bu dört yetiyi aslýnda farkýnda olmadan kullanýyoruz.

Nasýl mý?

Örneðin, çevremizdeki gerçekliklerin farkýna varýyoruz ki buna “algýlama” diyoruz.

Her türlü olanaklarý araþtýrabiliyoruz ki buna “sezme” diyoruz.

Nelerin yapýlacaðýna, sýralamasýna, önceliðine, nasýl yapýlmasý gerektiði hususunu düþünerek “düþünme” ya da çevremizin duygusal tepkilerini göze alarak “duygulanma” karar veriyoruz.

Ama fakat ve lakin her insanýn bu dört yetiyi kullanma niteliði ve niceliði farklý farklý…

Ýnsanlarla ve çevreyle iliþkilerimizde genellikle bir tanesini diðerlerine göre daha iyi ve sýklýkla kullanýyoruz; bu yeti de, bizim karakterlerimiz hakkýnda bilgi veriyor.

Gördüðünüz gibi gerçeklikleri algýlama ve olanaklarý araþtýrma, esas olarak bilgi toplamayý, düþünme ve duygulanma ise, karar vermeyi karþýlýyor.

Bazý insanlarda bilgi toplama durumu insanlarla ve çevreyle iliþkide belirginlik gösterirken bazý insanlarda bu karar verme de ortaya çýkar. Bu durumda, daha çok bilgi toplama yetilerini kullananlara (algýlama ya da sezme), karar verme yetilerinden biri; daha çok karar verme yetilerini kullananlara (düþünme ya da duygulanma) ise, bilgi toplama yetilerinden biri daha belirgin olur.

Bunlarýn yaný sýra, her birimizin diþ dünyaya ve iç dünyamýza yöneliþinde de farklýlýklar var. Bu farklýlýklarý ise iki grupta toplayabiliriz.

Bakalým…

Birinci grup: içedönükler.

Bunlar, kendine sadýk olan kiþilerdir; olaylara hemen kendilerini kaptýrmazlar, kendilerini sakýnmayý bilirler, bir baþka deyiþle düþünmeden konuþmazlar.

Ýkinci grup: dýþa dönükler.

Bu gruba dahil olan kiþiler her olayla fazla ilgilidirler, baþarýya ve etkinliðe önem verirler, düþünce ve duygularýný hemen belli ederler.

Burada dýþadönükleri tanýmak çok kolay!

Ýçe dönükleri ise tanýmak zordur! Çünkü dýþa dönüklerin kiþiliðini oluþturan güçlü yetileri çevreyle ve insanlarla iliþki kurduklarý yetidir.

Oysa içe dönüklerin güçlü yetileri, iliþki kurduklarý yetiye yardýmcý olan yetidir.

Yani kendinizin ve çevrenizdekilerin özellikle iliþkide hangi yetileri kullandýðýný bilmek, kendinizi ve baþkalarýný anlamanýza, tanýmanýza ve iyi iliþkiler kurmanýza yardýmcý olabileceðini düþünüyorum. Bu size kiminle hangi dili kullanacaðýnýz hususunda bir takým ipuçlarý verecektir. Düþünme yetisini kullanan birine gerekleri göstererek mantýkça bir tutarlýlýk içinde yapýlacak bir konuþma, duygu yetisini kullanan birisine insanlýk, uyum, kiþisel tercihler öne çýkarýlarak ve hatta gereklerin yerine duygular konarak yapýlýrsa etkili olur diye düþünüyorum.

Öte yandan, bir gerçekçiye algýlanabilir gerçeklerden söz ederken, bir sezgisel tipe özlemlerine uygun yeni projelerden söz etmek daha motive edicidir. Þimdi dört temel yetiye, iliþkide bilgi toplama yetilerini kullananlarla, karar verme yetilerini kullananlar arasýndaki ayrýmlara, içe dönükler ve dýþa dönüklerin özelliklerine gelin hep birlikte bir göz atalým.

Ýliþkide algýlama yetisini kullananlar (gerçekçiler):
Bu kiþiler gerçeklere önem verirler. Ýlgileri algýlarýyla baðýntýlýdýr; bulunduklarý yer ve þimdiki zaman ilgilendirir onlarý. Ayrýntýlara önem verirler ve bellekleri güçlüdür. Yaþamdan tat almasýný bilirler. Deðiþimden pek hoþlanmazlar, çünkü bu güven duygularýný sarsar. Denenmiþ yollarý tercih ederler, bu anlamýyla pratiktirler de, boþa zaman harcamak istemezler. Algýlarýna dayanmayan þeyleri kabul etmezler; bu nedenle onlara bir þey anlatmak, ya da kanýtlamak için algýlarýna dayandýrýlacak örnekler verilmelidir. –Ben maalesef bu hususta baþarýlý olamadým. Ama sizlerin yapabileceðine inanýyorum.-

Ýliþkide sezgi yetisini kullananlar (yaratýcýlar):
Bu gruptaki kiþiler de ortadaki tüm olanaklar ve yenilikler onlarýn ilgi alanlarý içine girer. Yani yaptýklarý iþten çok o iþin anlamýyla ilgili tiplerdir. Geleceðe dönük yaþarlar; hep yeni projeleri vardýr. Uyum, bütünlük onlar için önemlidir. Yeniliklere meraklýdýrlar ve deðiþimden yanadýrlar. Soyut kavramlarla ve karmaþýk konularla birebir ilgili kiþilerdir. Yeni yollar denemek isterler ancak öyle pratik olmayabilirler. Çoðunlukla zamaný ayarlamakta güçlük çekerler. Söyledikleri kendilerine o kadar açýk gözükür ki, kanýtlamak söz konusu deðildir; bu durum ise onlarýn anlaþýlamamalarýna sebep olur.

Ýliþkide algýlama veya sezgi yetisini kullananlarýn ortak özellikleri:
Bu tipler bilgi toplamaya, araþtýrma yapmaya önem verirler. Yeniliklere kolay uyum saðlarlar ve kararlarýný çabuk deðiþtirebilirler. Yapýlacak herþeyin belli olduðu durumlar onlarý sýkabilir. Ýçten ama oldukça spontan kiþilerdir.

Ýliþkide düþünme yetisini kullananlar:
Bunlar nelerin, ne zaman ve nasýl yapýlmasý gerektiðine büyük önem verirler. Olaylarý bir neden-sonuç iliþkisi olarak görürler ve bu nedenle zamaný da soyut, bir kavramlar zinciri olarak deðerlendirirler. Verimlilik, adalet, eþitlik gibi kavramlara deðer verirler. Sorumluluk önemlidir; eleþtiricidirler ve kolay ceza verebilirler. Planlý, programlý tiplerdir. Olaylarý sýnýflandýrýrlar, ilkeleri belirlerler. Mantýkça tutarlýlýðý savunurlar ve yaþam ilkeleri, amaçlarý belirlenmiþtir. Onlara bir þey kanýtlamak için mantýkça tutarlý olduðunu göstermek gerekir.

Ýliþkide duygu yetisini kullananlar:
Ýnsanlarla uyum içinde olma onlarýn baþlýca ilgisini oluþturur; bu nedenle baþkalarýnýn tercihlerine göre davranabilirler. Geçmiþle ilgilidirler. En çok deðer verdikleri þey, uyum içinde yaþanýlan bir dünyadýr; kiþilere saygýlýdýrlar ve insanlarýn ihtiyaçlarýnýn karþýlanmýþ olmasýný isterler. Yardýmseverdirler ve acýma duygularý geliþmiþtir. Kolayca takdir ederler ve kendilerinin de takdir edilmesini beklerler. Mantýklýlýk ya da tarafsýzlýk, kiþisel tercihlerle çatýþtýðýnda duygu yetisini kullananlara bir þeyi feda etmez. Ancak, çevreyle uyum içinde yaþama yolundaki þeyleri kabul edip uygulayabilirler.

Ýliþkide düþünme ya da duygu yetisini kullananlarýn (karar verme yetileri) ortak özellikleri:
Belirsizliklerden hoþlanmazlar; karar vermekte gecikildiðinde rahatsýz olurlar. Aldýklarý kararý ýsrarla uygularlar, iradelidirler. Yargýlamaya ve yönetmeye yatkýndýrlar.

Evet kýsaca:

Ýçe dönükler: Kendi yaþamlarýna karýþýlmasýndan hoþlanmazlar ve baþkalarýnýn yaþamlarýna da karýþmayý istemezler. Olaylar karþýsýnda hemen harekete geçemezler; deðerlendirmek için zamana gereksinimleri vardýr. Zaman zaman yalnýz kalabilecekleri yerleri seçerler ve yalnýz çalýþmayý tercih edebilirler. Yalnýzlýk yaþantýlarýný paylaþmayabilirler. Küçük gruplarý tercih ederler, çünkü kalabalýk onlarý sýkar. Kendi yargýlarýna göre yaþarlar ve iliþkileri sýrasýnda karþýsýndaki kiþi, gördüklerinin dýþýnda, içe dönük kiþinin kendisinin ulaþamadýðý þeyler yaþadýðýný sezebilir.

Dýþadönükler: Rahat kiþilerdir; özellikle de insanlarla iliþkilerinde ve yapýp etmelerinde. Olaylar karþýsýnda hemen harekete geçerler ve harekete, konuþmaya gereksinirler. Yalnýzlýktan yorulabilirler. Ýlgileri daðýnýktýr ve kendilerini kollamazlar. Etkin olmayý önemsediklerinden insanlarý zorlayabilirler. Duygularý, tavýrlarý açýktýr. Kiþisel deðildirler, paylaþmaktan hoþlanýrlar. Unutulmamalýdýr ki, bu yetilerle belirlenen bir kiþilik kalýbý deðildir. Basta da söylendiði gibi, hepimiz, dört yetiyi de kullanýyoruz. Hepimiz zaman zaman yalnýz, zaman zaman da baþkalarýyla olmayý seçebiliriz. Farkýmýz, bu yetileri kullanmadaki sýklýðýmýzdan ileri gelmekte. Çok sýk kullandýðýmýz yeti, çok sýk giydiðimiz elbise gibidir. Yeri geldiðinde baþka bir elbiseyi giyebilmek ve o baþka elbiseyi giyenleri anlamak üzere!

Peki siz hangi tipsiniz?


Kaynaklar:

Ekþi sözlük

Erol Coþkuner, Jung Kavramlarýyla Kiþilik Tanýmý

Davranýþ Bilimleri Enstitüsü Kitaplarý