Göz açuban gördüðüm/
Gönül verip Sevdiðim/

Lise yýllarýndan aklýmda kalmýþ iki dize. Orta Asya Türk edebiyatýndan, bir kaðan eþinin kocasý için söylediði dizeler. Ýlk bakýþta bir ilk görüþte aþkmýþ gibi geliyor insana. Ancak daha baþka anlamlarý da var. Düþünceme göre bütün insanlar yalnýz aþkta deðil, her konuda bunu yapýyor.

Bir civciv yumurtadan çýktýðý anda annesini görür ve onu benimser. Bunu biliyoruz. Ama annesinin yerine bir insaný ya da bir baþka hayvaný görürse, onu annesi sanýr ve peþinden ayrýlmazmýþ. Kedi, köpekler için de ayný þey geçerlidir. Ýnsanlar da doðup akýllarý baþlarýna geldikten sonra - büyük bir olasýlýkla - yaþamlarýnda ilk kez ne görürlerse, onu benimserler.

Tarih boyunca olaylar olur; insanlar doðar. Bilinç kazanan insanlar tarih olaylarý ile karþýlaþýrlar ve ne görürlerse hemen benimserler. O olaylar o insanlara ait olur. Zaman içinde deðiþen nesiller eski olaylardan haberdar olmadýklarý için yaþantýsýnda, alýþkanlýklarýnda hep ileriye doðru bir geliþme olmuþtur.

Yatay bir çizgi düþünün. Bu zaman çizgisi olsun. Çizgiye, üstünden, zamaný geldikçe, sýrayla tarihsel olaylar dökülsün. Çizginin altýndan da yine sýrayla insanlar doðsun ve çizgiye yapýþsýn. Birbirine karþýlýk gelen tarihlerdeki insanlar ve olaylar birbirlerine ait olurlar. Zaman geçtikçe kapatýlan bir fermuarýn karþýlýklý diþlerinin birbirine kenetlenmesi gibi insanlar ve tarihi olaylar birbirleriyle buluþurlar.

Ýnsan dünyada ortalama 60 yýl yaþar. Tarihi olaylar bazen bir insanýn ömrünü kapsayacak kadar uzun olur; bazen de bir güne sýðacak kadar kýsa. Bazý olaylar birkaç yüzyýlda, bazýlarý da birkaç yýl içinde olur, biter. Birçok insan yaþantýsýndaki ilk olayý kendi gerçeði olarak benimsedikten sonra tarihi geliþmeye ayak uyduramaz. Yaþamlarý boyunca birçok olay görmeye devam ettikleri halde ilk olaya takýlýr kalýrlar. Deðiþime ayak uyduramazlar. Halbuki yukarýdan tarih çizgisine olaylar yaðmaktadýr. Ayný zamanda dünyaya yeni insanlar gelmektedir. Yaþam þartlarý deðiþmektedir. Yeni doðan insanlar öncekilere göre önceki olaylarý yaþamadýklarý için bir takýntýlarý yoktur ve yaþamý daha güçlü bir þekilde göðüsleyebilirler. Birçok insan da yaþamýnýn ilk olayýna takýlý kalmayýp olmaya devam ettikçe yeni olaylarý benimser. Kendilerini yenilerler. Böylece o sýrada yaþamý yeni doðmuþ kiþiler gibi daha kolay göðüsleyebilirler. Bunun da bir ayrýntýlý durumu var. Ýnsanlar birkaç yeni olayý benimsedikten sonra geldikleri konumu yeterli görebilir ve yeni olay kabul etmezler, baþka olaylarý benimsemeyi durdurabilirler.

Ancak yaþam sürekli deðiþir. Ýlk olayýný benimseyenler, ya da olaya takýlýp kalanlar yaþamýn bir daha hiç deðiþmemesini isterler. Çünkü yaþam deðiþmezse öðrendiklerine dayanarak onunla baþa çýkmak kolaydýr. Ýlk olaylarýndaki durumun ömürleri boyunca, hatta kendi nesillerinden sonra da devam etmesini isterler. Çocuklarýna, torunlarýna nasýl yaþadýlarsa onu aktarmaya çalýþýrlar. Gerici insan doðduðu anda karþýlaþtýðý olaylardan ileri gidemeyen insandýr. Ýlerici insan yeni olan olaylarý sürekli olarak benimseyebilen insandýr.

Bu durumun anlaþýlmasý daha baþka bir gerçeðin daha anlaþýlmasýna neden olur. Olaylar çýktýklarý anda onlarý benimseyen insanlar, baþlangýçta çaðlarýnýn en ilerici insanlarýdýr. Ancak zamanla yeni olaylar gerçekleþtikçe, yeni olaylara ayak uyduramayan insanlar gericileþir.

Bunu bir þablon olarak alýp, tarihi olaylardan baþka her þeye uygulamak mümkündür. Örneðin, bu þablonun uygulanabileceði birkaç konu.

-Teknoloji
-Bilgi
-Eskiye Özlem
-Müzik
-Moda
-Aþk
-Tarih

Aklýma gelenler bunlar. Ýlk olay ile tanýþma genellikle bilincin ilk kazanýldýðý zamanlarda, çocukluk ve gençlik yýllarýnda gerçekleþir. Yukarýda saydýðým konularý biraz açmak istiyorum.

Teknoloji:
Tarih boyunca herhangi bir noktayý ele alabiliriz. Bilgisayarlarýn çýkýþýndan söz edelim. Bilgisayar ilk çýktýðý zamanlarda, IBM PC’lerden önce Commodore’un Amiga denen bilgisayarlarý vardý. Herkesten önce evinde bu bilgisayarý kullanmaya baþlayanlar oldu. Ancak zamanla IBM PC’ler Amiga’larýn önüne geçtiler. Birçok kimse bilgisayarýný yeniledi. Ancak bazý kiþiler yeni bilgisayarlara bir türlü ýsýnamadýlar ve Amiga teknolojisinde kaldýlar. Buna karþýlýk þimdi yetiþen nesil hemen Pentium 4’lerle tanýþýyor. (Daha yenisi çýktý mý?) Bu satýrlar bir yýla kalmadan eskiyecektir. Kuþkunuz olmasýn. Arabanýn, tekerleðin, trenin geliþimi, istediðiniz örneði verebilirsiniz.

Hesap makineleri. Benim kuþaðým elektronik hesap makineleri çýkýnca hemen kullanmaya baþladý. Önce hesap nasýl yapýlýrdý hiç öðrenmedik. Ancak son sýnýfta iken bizden çok büyük yaþta olan beton dersi öðretmenimiz kayar cetvellerden (slide rule) söz etti. Hesap için ne kadar iyi bir yol olduðunu bizim de öðrenmemiz gerektiðini söyledi. Rusya’ya gittiðimde marketlerde gördüm ki kasalarda hesap abaküs denen ilkokullarda çocuklarýn toplama öðrenirken kullandýðý aletler kullanýlýyor. Þimdi ise siz Türkiyeli gençlere abaküsün ne olduðunu anlatmaya çalýþýyorum.

Bilgi:
Bilimdeki ilerlemeler hiçbir zaman hemen kabul görmez. Bir sürü eski kafalý bilim adamý yeni bir buluþ karþýsýnda hemen suratlarýný asarlar. Dünyanýn yuvarlak olduðu, güneþin çevresinde döndüðü ve bir gökada içinde bulunduðu, evrenin aklýn alamayacaðý kadar büyük olduðu kabul edilene kadar Kepler korkusundan buluþlarýný söyleyemedi; Ýtalyan Bruno gibi birçok bilim adamý yakýlarak öldürüldü; Galileo gibi bilim adamlarý anladýklarý gerçekleri inkar etmek zorunda kaldýlar. Hurafeler bilimden daha önce var olduklarý için terk edilemediler. Evrim kuramý kabul görmedi. Ýnsanlarýn ve maymunlarýn ortak atalarýnýn olabileceði çok tehlikeli düþünceler olarak görüldü.

Eskiye Özlem:
Bu birçok þeyi kapsar ama ben yaþanan çevre olarak ele alayým. Ne kadar kötü olursa olsun, kim doðduðu evi yeniden görmek istemez? Bir çocukluk arkadaþýný, okul arkadaþýný kim özlemez? Eskiden alýþveriþ yaptýðý bakkalý, þu anda hayatta olmayan dedeleri, nineleri... Çocukken hemen büyümeyi isteriz ama büyüdükten sonra keþke çocuk kalsaydýk deriz. Çocukluðumuzdaki aile düzeni, alýþkanlýklar hep sürseydi diye düþünürüz. Bu anlamda hepimiz biraz gericiyiz. Ama sizin çocuðunuz sizin dedenizi bilmez. Onun için dedeniz yalnýz duvardaki bir resimdir. Aile de babanýzýn, annenizin deðil sizin büyük, yetiþkin olduðunuz ailedir. Çocuklarýnýz için ilk ev sizin doðduðunuz deðil, onlarýn doðduðu evdir. Biraz acý da olsa insanlar bunu yapmak zorundadýr. Zaten daha çok kuþaklarýn deðiþmesiyle kendiliðinden olur. Bunun gibi eski hesaplaþmalar, kinler de unutulmalýdýr. Yoksa insan geçmiþe takýlýr kalýr ve önünde gelecek olaný göremez.

Müzik:
Kuþaklar arasýndaki farkýn en fazla belirgin olduðu özelliklerden biridir. Herkes gençliðinde ilk kez duyduðu müzikten hoþlanýr. Çok az insan daha sonra çýkan müziklere uyum saðlar. Hani bazen gençlerin gittiði bir konserde yaþlý kiþiler görürsünüz. Nasýl olur diye þaþarsýnýz. Ýþte böyle olur. Onlar kendilerini yeni müziðe göre yenilemiþlerdir. Ayný þey müzisyenler için de geçerlidir. Hep ayný müziði yapan müzisyenler bir zaman sonra demode olurlar. Halbuki yeni enstrümanlar yapýlmýþ, yeni zevkler oluþmuþtur. Þu anda Türkiye’de her türlü müzik dinlenmekte. Arabesk müziðin üstünlüðü kýrýlmýþ olmakla birlikte devam etmektedir. Hatta biraz biraz baþka tür müziklere bulaþmýþtýr. 1960lý yýllarda The Beatles ile baþlayan rock müzik benim en hoþlandýðým tür müzik idi. Çünkü müziðin farkýna vardýðým zaman radyolarda o müzik çalýyordu. 10 yýllarýn geçmesiyle deðiþime uðradý ve þimdi radyolar çok farklý müzikler çalýyorlar. Hepsinden hoþlanmýyorum. Ama hoþlandýklarým da var. O yüzden ben rock müzik dinliyorum diye ileri müzik dinliyor sayýlmam. Aslýnda benim dinlediðim aðýrlýklý olarak 30-40 yýl öncesinin müziði. Gerçi o müzikleri dinleyen az sayýda genç de var. Ama bu o müziklerin yeni olmasýndan deðil, klasikleþmeye baþlamasýndan ileri geliyor. Garip bir þekilde annemin dinlediði müzikleri, eski þarkýlarýn sözlerini de biliyorum. Zaman zaman dinleyince hoþuma gider. Bana göre bugünün gençleri benim gençliðimdeki müzikleri dinlemedikleri, bilmedikleri için þanssýzlar. Ama üzerinde durmadýðým bir þey var. Onlar bugünün müziði ile mutlular.

Moda:
Bu biraz da insanlarýn zoruyla hemen her yýl deðiþen bir alýþkanlýktýr. Her zaman eskisi kötüdür, yenisi iyidir. Ama dikkat edin, bazý yaþlý hanýmlar hâlâ 1930 yýllarýnýn modasýný giyer. Þapka devrimlerinde de ayný þey olmuþtur. Padiþah II. Mahmut halka giydirebilmek için baþ keserken, fes bir zaman sonra Müslümanlarýn deðiþmez baþlýðý olmuþtur. Cumhuriyetin kuruluþu döneminde bu kez Atatürk biraz da zorla þapka devrimi yaptýktan sonra, halka giydirmeye zorlandýðý o þapka küçük deðiþikliklere uðrayarak þimdi köylülerimizin deðiþmez þapkasý ve görüntüsü durumuna gelmiþtir. Þimdi yapabilirseniz köylülere baþka bir tür þapka giydirmeyi deneyin.

Aþk:
Yazýnýn baþýndaki dizelerde olduðu gibi, insan cinselliðinin farkýna vardýðý zaman, genellikle gördüðü ilk çekici karþý cinse aþýk olur. Üzerinden yýllar geçse de ilk aþk unutulmaz. Hatta baþkasý ile evlendiyse, o sýradaki eþlerden gizli gizli anýlýr. Bazen “Kusura bakma ama...” diye baþlayan, “...unutamýyorum.” diye biten cümleler ile eþlere itiraf edilir. Bazý kiþiler eski aþkýnýn çemberinden kurtulamayýp bunalýma girer, aklýný yitirir, canýna kýyar. Bazý kiþiler de ilk aþkýný unutup daha sonra karþýlarýna çýkan baþka bir kiþi ile mutlu olmayý baþarýr. Yaþamýn devamý için böyle olmasý gerektirmektedir.

Tarih:
Bu düþüncenin en iyi uygulandýðý yer tarihtir. Sözünü ettiðim zaman çizgisinden, üzerinde olaylar, altýnda insanlarla birlikte, birkaç ince dilim alalým.

Tarih:1299. Olay, Osmanlý Devletinin kuruluþu. 200 yýldýr Türk ve Türkmen boylarý Asya’dan Anadolu’ya göç etmekteler. Gerileyen Bizans devletinin karþýsýnda yükselen deðer olarak ve ondan güçlü olarak Anadolu’ya yerleþiyorlar. Bir boy, Kayý boyu Anadolu’yu bir uçtan bir uca geçip Bizanslýlardan yeni alýnan topraklara yerleþiyor. Anadolu’da birçok Müslüman beyliði varken yalnýz yeni kurulan Osmanlý Beyliðinin Hýristiyan bir komþusu var. Diðer beyliklerden gelen bir çok savaþçý, din adýna Hýristiyanlarla savaþmak üzere Osmanlý Beyliðinin egemenliðini kabul ediyor. 54 yýl sonra ilk kez Rumeli’ye ayak basýyorlar. 154 yýl sonra Konstantinopol’ü alýp Ýstanbul yapýyorlar.

Tarih, 1789. Olay, Fransýz devrimi. Fransýz halký aðýr vergiler, kilise ve Fransýz aristokrasisinin baskýlarýna dayanamayarak ayaklanýyor. Kral XVI. Louis ve eþi Marie Antuanet giyotinle idam ediliyor. Kurulan Cumhuriyet bir zaman sonra Napoleon’un imparatorluðuna dönüþüyor.

Tarih 1826. Olay, Yeniçeri ocaðýnýn kaldýrýlmasý. Yeniçeriler ocaðýn kaldýrýlmasýný istemiyor, yeni savaþ yöntemlerini ve talimlerini kabul etmiyor, gerilmiþ koyun derisine ok atmakta ýsrar ediyor. O güne kadar birçok padiþah, vezir ve baþ vezir kellesi almýþlar. Hoþlarýna gitmeyen bir durum olunca kazan kaldýrmýþlar. Ama iþ dýþ düþmanla savaþmaya gelince, yetersiz kaldýklarý gibi çoðu askerlik savaþtan baþka iþlerle meþgul olmaya baþlamýþ. Baþlangýçta çok verimli ve çevik bir örgüt iken, zamanla yalnýz kendilerini düþünen zorbalar topluluðuna dönüþmüþler. Bu durumun farkýnda olan Padiþah II. Mahmut Nizam-ý Cedit (Yeni düzen) adý altýnda yeni bir ordu kurmuþ. Arýk iþin sonuna gelinmiþtir ve bir harekette yeniçeri kýþlalarý basýlýr, kazanlar daðýtýlýr, direnmeye çalýþan yeniçeriler öldürülür. Yeniçeriler geçmiþte kalan bir þeyi savunan, II. Mahmut ve Nizam-ý Cedit askerleri yeniliðe ayak uydurmaya çalýþan insanlar.

Tarih 1 Kasým 1922 Olay, Saltanatýn kaldýrýlmasý. TBMM bir yasa ile Saltanat ve Halifeliði birbirinden ayýrdý ve saltanatýn devam etmemesine karar verdi. Vahdettin yaþamýný tehlikede gördüðü için Ýngilizlere sýðýnarak bir gemi ile Ýstanbul’dan ayrýldý. Bu ayný zamanda Osmanlý Devletinin sonu demekti. Padiþahlýðýn yerine gelecek olan yeni rejim Cumhuriyet olacaktý. Cumhuriyet kurulalý 80 yýl oldu. Bazý insanlar 80 yýldýr ayný þeyi söylemekle suçlanýyor. Bazý insanlar ise 80 yýldan öncesini, saltanat rejimini arzuluyor. Bazý insanlar da daha yeni þeyler söylüyorlar.

Tarih 3 Kasým 2002. Olay, seçimler. Bu seçimlerde yeni partiler doðdu. Eski partiler küçülüp kayboldular. Türkiye’de ilk kez oy kullanan seçmenler, oylarýný genellikle Genç Partiye verdiler. Ýnanýn, Genç Partinin kemik bir oy potansiyeli oluþtu.

20.Aralýk.2002