TARÝH BÝZE NE ANLATIYOR?
TÜRK TARÝHÝNÝN SPARTACÜS’LERÝ MEMLÜKLER VE SULTAN BAYBARS
Merhaba deðerli okurlar. Bu hafta ne yazalým diye düþünürken geçen haftaki Truva filmi örneði aklýma geldi. Sinema bölümünde okuyan öðrencilerimle ara ara sohbet ederiz ; bizde neden tarihi film az diye? Halbu ki tarihimiz o kadar zengin ki her bir sayfasýndan ayrý ayrý senaryo çýkar. Russel CROWE’un oynadýðý GLADYATÖR filmini izleyen çoktur. Ya da son dönemde meþhur SPARTACÜS dizisini izleyenimiz elbette vardýr. Acaba izleyenler merak ediyorlar mýdýr Türk tarihinde de komutanlarýn ya da askerlerin kurduðu bir devlet var mýdýr diye düþündüm ve Memlükleri (KÖLEMENLER) anlatmak istedim. Orta doðuyu Moðol ve Haçlý istilacýlarýna karþý koruyan bu yiðit Türk devletini tanýmamýz gerekir diye düþündüm.
KÖKENÝ

Memlûk Sultanlýðý'nýn kökeni, Eyyubi Devleti'nin 1174 yýlýnda Selahaddin Eyyubi tarafýndan kurulmasýna kadar uzanmaktadýr. Diðer sultan ve amirlerin olduðu gibi El- Salih Eyyub'un da Bahriler adýnda kendine özel askeri birliði vardýr. Bu askerler 800 ile 1,000 arasý atlýdan oluþmaktadýr. Bahri kelimesi, deniz veya büyük ýrmak anlamýna gelen Arapçadaki bahr (بحر) kelimesinden gelmektedir. Çünkü onlarýn kýþlalarý Nil'deki Rawda adasýnda bulunmaktadýr. Onlar, Karadeniz'in kuzeyindeki bozkýrlarý yöneten Kýpçaklarýn arasýndan gelmiþtir.

Siyasi Tarih

1159 yýlýnda Mýsýr'da yönetimi ele geçiren Selahaddin Eyyubi, ordusunda kölelerden oluþturulan birliklere, Abbasi halifelerinin bu geleneðine giderek aðýrlýk vermiþtir. Moðol Ýmparatorluðu'nun istilasý sonucunda esir düþen ve Mýsýr tarafýna satýlan memlûkler, çoðunlukla Kýpçaklar ,Çerkesler ve Gürcüler'den oluþturulmaktadýr.
Selahaddin Eyyubi'den sonra, orduda köle unsurlarýn kullanýlmasý uygulamasýna devam edilmiþ, giderek bu unsurlara aðýrlýk verilmiþtir. Ýçlerinden yetenekli olanlar, üst düzey kamu görevlerinde de çalýþmýþlardýr.
Kendilerini, bir bakýma kölelikten kurtaran devlete ve orduya karþý ölümüne bir baðlýlýk içinde olan bu askeri birlikler, hafif süvari tarzýnda örgütlenmiþlerdir ve savaþ tarzlarý da, sýký disiplinli kütlesel hareketlere dayanmakla birlikte, bireysel atýlganlýðý öne çýkaran bir tarzdýr.
Bu köle askerler iki kýþlada eðitim görürlerdi. Bazý (özellikle Batý) kaynaklara göre bu garnizonlardaki askerler iki etnik kökenden geliyordu. Kahire yakýnlarýndaki, Nil nehri üzerideki Ravda adasýndaki garnizonda, Türk, çoðunlukla Kýpçak askerler bulunur ve bunlara Memalik-i Bahriye (deniz köleleri) denirdi. Yine Kahire'deki baþka bir garnizonda ise Çerkez kökenli askerler bulunur ve bunlara da Memalik-i Çerakise denirdi.
Yalnýz, diðer çalýþmalar o dönemde 'Çerkes' ('Çerkeþ', 'Çerkas') Kýpçak boylarýndan birine verilen isim olduðu için, bu iki grup arasýnda köken bakýmýndan bir fark olmadýðýný gösteriyor.
Memluk hanedanlýðýný kuranlar Memalik-i Bahriye unsurlar olmuþtur. Hanedanlýðýn ilerleyen yýllarýnda ise Memalik-i Çerakise unsurlar, iktidarý kontrollerine almýþlardýr.
1249 yýlýnda kanlý bir ayaklanmayla, Eyyubi hanedanlýðýnýn son sultaný Turan Þah'ýn, ordu ve devlet yönetiminde giderek etkin olmaya baþlayan bu köle unsuralara karþý kesin tavýr almasý üzerine, þahý öldürerek iktidarý ele geçiren bu unsurlar, eski sultanlardan Melik Necmettin Salih'in dul karýsý Þecer-üd-Dürr'ü sultan ilan ettiler. Ordu komutanlýðýna ise bir memluk komutaný olan Muizzüddin Aybeg getirildi. Kýsa bir süre sonra Þecer-üd-Dürr, Aybeg'le evlenerek sultanlýðý ona devredecektir. Böylece 250 yýldan fazla sürecek bir memluk (köle asker, köle kamu görevlisi) hanedaný baþlamýþ oldu.
Memluk hanedanlýðýnýn, tarihte üç önemli etkisi olmuþtur. Askeri planda, Haçlý ordularýnýn bölgeden atýlmasý ve Moðol akýnlarýnýn durdurulmasýdýr. Her iki olay da Arap - Ýslam devletini kaçýnýlmaz bir yýkýmdan kurtarmýþtýr. Memluk hanedanlýðýnýn üçüncü etkisi ise toplumsal ve ekonomik alanda olmuþtur, bir dizi düzenleme getirmeleri, askeri ve politik anlamda bölgede bir istikrar oluþturmalarý sonucu, Mýsýr yeniden önemli bir ticaret yolu haline gelmiþtir.
1260 yýlýnda, Baðdat'ý alarak Halifeyi öldüren Moðol ordularý Ortadoðuda hýzla ilerlemiþler ve Mýsýr sýnýrlarýna dayanmýþken, Memluk sultaný Sultan Kutuz, emrindeki memluk ordusuyla Moðol akýnýný karþýlamak üzere harekete geçmiþtir. Ayn Calut denilen bölgede karþý karþýya gelen iki ordunun çatýþmasý, Moðollarýn bozguna uðramasýyla sonuçlandý. Moðollarý yenebilen tek Türk devletinden daha fazla söz etmek gerekmez mi? ( Türk tarihi denilince birilerinin aklýna neden sadece Osmanlý geliyor?)
Ayn Calut Muharebesi'nda öncü birliklerin komutaný olan Baybars, Sultan Kutuz'u öldürtüp kendi hükümdarlýðýný 1260 yýlýnda ilan ettikten sonra 1261 yýlýnda El-Muntasýr'ý halife ilan etmiþtir. Böylece halifelik, Baðdat'dan Kahire'ye geçmiþ olmakta, Memluk devletinin himayesine girmektedir.
1265 yýlýnda Suriye'deki halen Haçlýlarýn elinde olan kaleleri ele geçiren Sultan Baybars, 1268 yýlýnda ise bugünkü Antakya'ya saldýrarak, Haçlý prensliðine son vermiþtir.
Anadolu'da Moðol hakimiyetini sürdüren Ýlhanlý Devletinin etkisinden kurtulmak isteyen bazý Selçuklu beylerinin yardým talebi üzerine 1277 senesinde Anadolu'ya bir sefer düzenleyen Baybars, Ýlhanlý ordusunu Elbistan ovasýnda yenerek Kayseri'ye kadar ilerlemiþ, bu kentde bir hafta kadar kalmýþtýr. Ama Anadolu Selçuklu Veziri Süleyman Pervane'nin Ýlhanlý yanlýsý siyaseti yüzünden Anadolu'dan ayrýlmak zorunda kaldý.
1280 li yýlarýn ortalarýna kadar Ýlhanlýlarýn karþý saldýrýlarýyla baþetmek zorunda kalan Memluklar, bu akýnlar durulduktan sonra yeniden Haçlýlarla savaþmaya baþladýlar. 1291 yýlýnda Akka'yý Haçlýlardan geri aldýlar. Akka'nýn düþmesinden sonra Haçlýlar Suriye kýyýlarýnda fazla direnemediler ve tümüyle Ortadoðu'yu terk etmek zorunda kaldýlar.
Ýzleyen 90 yýllýk barýþ dönemi, çok genç yaþta hükümdar olan ve sýk sýk deðiþen sultanlarýn devridir. Deneyimsiz bu sultanlarýn döneminde devlet ileri gelenlerinin nüfuzu giderek artmýþtýr.
1382 yýlýnda Çerkez kökenli Berkuk'un, devrin sultanýný öldürerek iktidarý ele geçirmesiyle Türk asýllý Memluklarýn devri de kapanmýþ oldu. Bu tarihten itibaren Çerkez asýllý sultanlar ülkeyi yönetmiþtir.
1461 yýlýna kadar Memluklarla Osmanlý Devleti arasýnda yakýn iliþkiler hüküm sürmüþtür. 1461 yýlýndan itibaren etki alanlarý yönünden gerginleþen iliþkiler, 1468 yýlýnda Sultan Kayýtbay zamanýnda açýk rekabete dönüþmüþ, 1485-1490 yýllarý boyunca Çukurova'da yapýlan savaþlarda iki taraf da önemli kayýplar vermekle birlikte kesin sonuç alamamýþtýr.
Giderek gerginleþen iliþkiler 1516 yýlýnda taraflarýn Mercidabýk'da savaþa tutuþmalarýna yol açmýþtýr. Memluk ordusunun yenildiði bu savaþýn ardýndan Osmanlý son darbe olarak Ridaniye'de Memluk ordusunu ikinci kez yenilgiye uðratmýþtýr. Her iki savaþ da savaþ tarihinde önemli bir dönüm noktasýdýr. Bir açýdan, kitle halinde yönetilen disiplinli süvari birliklerinin, Falanks düzeninde muharebe eden piyade birliklerince önlenebilirliðinin kanýtlandýðý savaþlardýr bunlar. Diðer açýdan ise dönemin ateþli silahlarý olan sahra toplarýnýn etkinliðini vurgulamaktadýr. Askeri tarihçiler Memluk ordusunun yenilgisini genellikle Osmanlý ordusunca etkili bir biçimde kullanýlan sahra toplarýna baðlamaktadýrlar.
Bu iki zaferin ardýndan Osmanlý ordusu Kahire'ye girerek 267 yýllýk Memluk devletini ortadan kaldýrmýþtýr. Osmanlý açýsýndan bu zaferlerin parlaklýðý, Ýslam dünyasýnýn hem askeri-ekonomik, hem de Halifeliðin Osmanlý Devleti'ne aktarýlmasýyla politik hakimiyetinin Osmanlý Devletine geçmesinde yatar.

Aybek Dönemi

Devletin kurucusu olan Aybek, Eyyubi devletinde yaþanan iç karýþýklara son vermek amacýyla Mýsýra gelmiþ ve Eyyubi devletini yýkarak Memlük devletini kurmuþtur. Bu dönemde Mýsýrda yaþanan Þii kökenli Arap isyanlarý bastýrýlmýþ ve Suriye Eyyubilerine son verilmiþtir. Memlükler 1250 ile 1382’ye kadar Bahr-i Memlükler, 1382’den 1517’ye kadar Burci Memlükler olarak adlandýrýlmýþlardýr.

Kutuz Dönemi

Kutuz döneminde Moðol tehlikesine karþý Türk ve Ýslam dünyasýný savunmuþlardýr. 1258’de Abbasilere son veren Moðollarý 1260 Ayn-ý Calud Muharebesi’nde yenilgiye uðratarak ilerlemelerini durdurmuþlardýr. Suriye, Hicaz ve Mýsýr Moðol istilasýndan kurtulmuþtur

Baybars Dönemi

Baybars dönemi en güçlü dönemdir. Halifeliðin merkezi Mýsýr’a taþýnmýþtýr. Baybars Bey, din ve devlet iþlerini birbirinden ayýrmýþtýr. 1276’da Anadolu beyliklerine yardým etmeye gitmiþtir. 1277 yýlýnda Anadolu Türkleri safýnda savaþarak Elbistan’da Moðollarý 2. kez yenmiþlerdir. Fakat Anadolu beyliklerinin yardýmý kesmesi sebebiyle savaþ sonuçsuz kalmýþ; Moðol hakimiyeti devam etmiþtir.
Ölümünden sonra yerine sýrasýyla oðullarý geçmiþtir. Büyük oðlu Berke Han, uygunsuz kararlar aldýðý için kumandanlarýn kararýyla kendini fesh etmiþtir. Berke Han, bu kararý kabul etmek zorunda kalmýþtýr. Berke Han'dan sonra devletin baþýna el-Adil Sülemiþ geçmiþtir. Sülemiþ'in yedi yaþýnda olmasý diðer kumandanlarý harekete geçirmiþtir. Bundan sonra devleti El-Mansur Seyfeddin Kalavun yönetmeye baþlamýþtýr.(1279-1290). Kalavun, Haçlýlarla mücadeleye devam etmiþ ve Suriye'deki son Haçlý kalýntýsýna son vermiþ, Antakya'daki Haçlýlarý da uzaklaþtýrmýþtýr.
1517 yýlýnda Hicaz sürtüþmesi ve Dulkadirli beyliðinin kimin olacaðýna yönelik sürtüþmeler sonucu Osmanlý-Memlük savaþýný Osmanlýlar kazanmýþtýr. Memlük Osmanlýlara katýlmýþtýr.

Memlük Ordusu

Memlük ordusunun büyük çoðunluðunu Orta Asya ve Karadeniz kuzeyinden gelen Kýpçak Türkleri oluþturuyordu. Askerler yetenekleri ölçüsünde yükselebilir, sultan bile olabilirlerdi. Memlüklerin önemli bir donanmasý da mevcuttu.

Memlükler ve Türkçe

Resmi yazýþmalar Arapça olsa da askeri dil Türkçeydi. Türkçe bilmeyen bir kiþinin devlet yönetimine yükselmesi mümkün deðildi. Sultanlar adýna pek çok Türkçe eser yazýlmýþtýr. Son Memlük sultaný Kansu Gavri, Türkçe yazdýðý þiirleri ile tanýnýr. Bu zat, Firdevsi'nin Þehnamesi'ni Türkçeye çevirtmiþtir.

Memlük Medeniyeti

Memlükler büyük bir medeniyet kurmuþlar, pek çok konuda Osmanlýlar’ýn önüne geçmiþler ve onlara öncü olmuþlardýr.
Memlükler Moðol istilasý sebebiyle Orta Asya’dan kaçan bilim adamlarýný kabul etmiþlerdir. Kahire, Halep ve Þamda büyük medreseler kurmuþlardýr. Memlükler ile birlikte Arabistana ve Mýsýra Türk etkisi her alanda damgasýný vurmuþtur. Mýsýr ve Suriye’de Türk usulü eser olarak, Sultan Kalavun Camisi, Sultan Hasan Cami ve Medresesi, Sultan Berkuk Türbesi, Kahire Kalesi, Halep Kalesi örnek verilebilir. Memlük mimarisinde çok renkli görünüm ve mineli cam örneði ön plandadýr.
Son söz : Evet Memlük devleti ile ilgili daha fazla bilgi aktarabilirdik. Ancak konumuza girerken neden bizde tarihi film az diye sormuþtuk. Acaba Ayn_ý Calud savaþýnýn filmi yapýlsa Sultan Baybars rolü de karizmatik bir aktörümüze oynatýlsa bizde keyifle izlesek olmaz mý? Saygýlarýmla.