Türk siyasi tarihinin önemli bir devlet adamý olan Tevfik Ýleri’ nin geçtiðimiz günlerde vefatýnýn 50. yýldönümü idi. Ne var ki bu büyük insan hak ettiði ilgiyi siyasi, akademik ve medya çevrelerinden maalesef göremedi.
Sýradan bir artist, manken ve sporcunun parmaðý kanadýðýnda, ya da herhangi bir yazarýn köpeðinin ölümü durumunda aðýtlar yakan ve bunu büyük bir abartý ile günlerce temcit pilavý gibi milletin önüne koyan gazete ve televizyonlarýn Tevfik Ýleri ismi ile herhangi bir tanýþýklýðýnýn olmadýðýný gördük.
Onun 31 Aralýk olan ölüm gününe denk düþen yýlbaþý akþamýnda, ekranlar yine vur patlasýn çal oynasýn anlayýþýyla milletin deðerleri, acýlarý, anýlarý konusunda büyük bir kayýtsýzlýk içinde incir çekirdeðini doldurmayacak nafile haber ve programlarla reyting yükseltme çabasý içindeydiler.
Bu konuda bir tek yazýya rastladým. O da sayýn Mustafa Erdoðan’ ýn Zaman Gazetesinin 2 Ocak 2011 günlü sayýsýnda “ Bir memleket Sevdâlýsý: Tevfik Ýleri “ baþlýklý , son derecede dramatik ve duygu yüklü makalesi idi.
Oysa Ýleri, 27 Mayýs Darbesi’ nin bedelini en aðýr þekilde ödeyen isimlerden biridir. Darbe olduðunda T.C. Hükümeti’ nin Bayýndýrlýk Bakaný’ dýr.
Öðrenimini 1933 yýlýnda ÝTÜ Yüksek Mühendislik Okulu'n dan mezun olmakla bitirir. Öðrencilik yýllarýnda Milli Türk Talebe Birliði (MTTB) baþkanlýðýný yapar.
Erzurum'da Karayollarý mühendisliði, Çanakkale ve Samsun'da Bayýndýrlýk Müdürlüðü ve Samsun Karayollarý 7. Bölge Müdürlüðü görevlerinde bulunur. 1950 seçimlerinde Demokrat Parti milletvekili olarak TBMM'ye girer.
Milletvekili olmasý ile TBMM baþkanvekilliði görevine getirilir ve kýsa bir süre sonra Bakan olarak hizmetine devam eder. Sýrasýyla Ulaþtýrma, Milli Eðitim, Devlet Bakaný ve Baþbakan Yardýmcýlýðý , Bayýndýrlýk Bakanlýðý yapar.
Bakanlýk görevi sýrasýnda, 27 senelik tek parti döneminin devrim anlayýþý gereðince dýþlanan, yok sayýlan, Din derslerini, velilerin tercihleri içinde, ilkokul müfredat programlarýna yerleþtirir. 1930 yýlýnda kapatýlan Ýmam Hatip Liseleri'nin yeniden açýlmasýný saðlar. Ýstanbul'da ilk Yüksek Ýslam Enstitüsü kurar. Atatürk Üniversitesi ve ODTÜ’ nün kuruluþlarýnda önemli bir yer tutar.
Birinci Boðaz Köprüsü projesi, “ o “ nun bakanlýðý döneminde hazýrlanýr. Hatta, köprünün Haziran 1960’ da ihalesi yapýlacakken, 27 Mayýs darbesi ile gerçekleþmesi imkansýz bir hale gelir. Bu tarihten sonra Türkiye Projenin uygulanabilmesi için 10 yýl dahabekleyecektir.
Tevfik Ýleri’ nin kiþiliðini bir de 27 Mayýs darbesinden sonra MTTB Baþkanlýðý yapan , daha sonra da Erzurum Milletvekili olan Rasim Cinisli’ den dinleyelim :
“…Sayýn Cinisli Ýleriyi anlatýrken " Kulluk idrakinde bir mümin. Tefekkür edebilen büyük bir ruh." dedi.
Rasim aðabey iki tür aydýn tipi ortaya koydu. Ýlmiyle gençleri aydýnlatan hocalar, Anadolu’ dan Ýstanbul' a tahsil için gelenlere paylaþarak hayatý öðreten aðabeyler. Adnan Ötüken bir aðabeydi. Ali Fuat Baþgil Hoca bir hocaydý.
Merhum Ýleri eðitimden ahlaký kastetmiþti. Bunun için Milli eðitim Þuralarý gibi iki kez "Ahlak Þurasý" toplamýþtý.



Pek çok hatýra. Yassýadada yasal bir suç bulunamýyor. Karar açýklanýrken namaza duruyor. Arkadaþlarý ikaz ediyor.

-" Allah'ýn bana verdiði emaneti on yýl taþýdým. Þimdi o emaneti benden aldýlar. Þükür secdesi ediyorum." Diye cevap veriyor…” 1
Tevfik Ýleri DP’ nin 10 yýllýk iktidarýnda gerek hükümet içinde bir bakan olarak, gerekse þahsi meziyetleri, bilgi ve kültür birikimi ile devrin Baþbakaný Adnan Menderes’ in en yakýnýnda olan birkaç kiþiden biridir. Siyaset öncesinde, özellikle BÜYÜK DOÐU yazar kadrosu içinde oluþunun verdiði misyon ile Baþbakan ile Necip Fâzýl yakýnlaþmasýnda önemli bir iþlevi olmuþtur.
Oðlu Cahit Ýleri’ nin anlattýðý bir anekdota göre :
Ýhtilal sabahý tutuklanarak Harp Okulu'nda bir koðuþta gözaltýna alýnan Bakanlarýn endiþeyle bundan sonra neler olacaðý konusunda tartýþtýklarýný, bu sýrada koðuþtan bir horultu sesi duyduklarýný, bu sesin uyumakta olan Ýleri'den geldiðini anlarlar. Kendisini hemen uyandýrýp, hepimiz can derdinde olduðu bir durumda nasýl olup da bu kadar rahat uyuyabildiðini sorduklarýnda, aldýklarý cevap þu olur :
-Tam 10 yýldýr omuzlarýmdaki aðýr yükler sebebiyle bir gece bile rahat uyuyamamýþtým. Þimdi artýk o yük omuzumda deðil. Býrakýn da þöyle rahat bir uyku çekeyim.
Yine Oðlu’ nun ifadelerine göre Yassýada duruþmalarýnda :
`Babam hep `Allah`ým müdafaamý yapana kadar ölmeyeyim. Bizi isterlerse idam etsinler, ama þerefimi koruyayým` diye dua etti. Allah, bu duasýný kabul etti.` derken Tevfik Ýleri’ nin þeref ve haysiyeti konusunda ne kadar tavizsiz bir kiþilik taþýdýðýný anlatýyordu.
Bu gerçekten bir samimiyet ve Allah’ a olan büyük bir tevekkülün ifadesidir.
Allah’ a olan inancý o kadar büyüktür ki, bunu Yassýda’ da yaþayacaðý zâlimane tavýrlar karþýsýnda da asla kaybetmeyecektir :
“…Arkadaþý Atýf Benderlioðlu anlatýr. Tevfik Ýleri Yassýada' da hapistedir. Namazýný orada da býrakmayan Ýleri, seccadesindeyken, içeriye bir subay girer ve "O bilmem ne çocuðu Tevfik Ýleri nerde?" diye baðýrýr. Namaz kýlmakta olduðunu söylerler. Subay onu namaz kýlarken görünce tekmelemeye baþlar. Ýleri istifini bozmaz. Tekmeler altýnda secdeye gider, rükua varýr, selamýný verir, duasýný tamamlar. Subay attýðý tekmelere zerre kadar kýymet vermeyen bu mümin karþýsýnda çýlgýna dönmüþtür. 'Be adam', der, 'bela mýsýn, nesin? Seni öldüreceðim, bir þey söyle!' Merhum Ýleri aðýr aðýr baþýný çevirir subaya ve 'Asýl bela, belayý gönderenden gafil olmaktýr' der. Olayý aktaran Agâh Oktay Güner'in dediði gibi "velayet makamýnda" söylenebilecek bir sözdür bu…” 2
Darbe ile baþlayan bu ve benzeri iþkencelerin ardý arkasý kesilmez. Kýzý Cahide Ýleri o günleri þöyle anlatýr :
“…19 yaþýnda iken Sýhhiye'deki evlerinde tank sesleriyle uyandýðý darbe gününü hiç unutmamýþ. Babasý, Harbiye'ye götürüldükten sonra evin kapýsýna nöbetçi asker dikilmiþ. Yakýnlarýnýn getirdiði erzaklarý bile süngülerin gölgesinde teslim almýþlar. Babasýnýn Yassýada'ya naklini ise þöyle anlatýyor: "Uçakta elleri kelepçeli olduðu halde, yerde seyahat etti. Tekme atýldýðýný, uçaktan yuvarlayarak indirdiklerini biliyoruz. Maddi ve manevi iþkence yaptýlar. Gözü, aldýðý darbeler sonucu morarmýþtý…” 3
Cahide Haným sözlerinin devamýnda, Darbe yönetiminin, mektuplarý 50 kelime ile sýnýrladýðýný, buna raðmen babasýna gönderdikleri birçok mektubun da zaten babasýna ulaþtýrýlmadýðýný sonradan öðrendiðini söyler. Hatta, mektuplarda kullandýklarý sevgi ifadelerinin üzerine kalemle çizik atýldýðýný, bazý mektuplarýn yýrtýldýðýndan söz eder.
Böylesine acýmasýz yargýlama þartlarý altýnda babasýnýn kýsa bir süre içinde 15 kilo verdiðini söyleyen Cahide Haným, babasýný ziyarete gittiðinde kendisini tanýyamadýðýndan söz eder ve bunun sonucunda babasýný ölüm yolculuðuna doðru hýzla sürüklediðini anlatýr.
Oysa Tevfik Ýleri, hýzla zayýflamaya baþlayýnca kuþkulanýr ve revir doktorlarýna tedavi için gittiðinde, doktorlarýn, her defasýnda `Bir þeyin yok, nazlanma!` diye kendisini azarladýklarýndan söz eder.
Ne acýdýr ki Askerî yönetim, eþi Vasfiye Haným ve çocuklarýna, Ýleri’ yi Yassýada`daki günleri boyunca sadece 20 dakika görebilmelerine izin verilmiþtir.
Tevfik Ýleri, Yassýada’ da tuttuðu günlüklerinde cezaevindeki son günlerine doðru sürekli ateþlendiðine deðinir. Yassýada’ da kurulan, Türk Hukuk tarihinde kara bir utanç lekesi olan göstermelik Darbe Mahkemesi karþýsýnda duruþunu cesurca sergiler ve savunmasýný þöyle bitirir :
"… Baþsavcý baþýmýzla oynamaktan hoþlanýyor. Varsýn oynasýn. Onun peþinde deðiliz ama, þeref ve namusumuzla oynamasýna asla müsaade etmeyeceðiz. Son nefesimizde dahi namuslu olduðumuzu iddia edeceðiz ve ispat edeceðiz…
Ölüm belki de kurtuluþtur. Memleketin huzuru benim ölümüme ve hapishanelerde çürümeme baðlýysa kararýnýzý böyle verin. Memleketimin hayrý için buna da razýyým." sözleriyle bitirir.
Mahkeme idamýna karar verir, daha sonra cezasý MBK’ nce ömür boyu hapse çevrilir. Hüküm kesinleþtikten sonra Kayseri cezaevine gönderilir. Burada bir ay kaldýktan sonra aðýrlaþýnca önce Kayseri Devlet Hastanesi`ne, daha sonra Ankara Hastanesi’ ne sevk edilir.
Vasfiye Haným, Hastane Baþhekimi’ nin izniyle vefatýna kadar hep eþinin yanýnda refakatçi olarak kalýr. Bu dönemlerde Tevfik Bey eþine sürekli olarak “Arkadaþlarým hücrede ben ise hastane yataðýnda da olsam burada rahat içindeyim. Onlar o halde iken burada olmak olmuyor. Ýnþallah iyi olurum da hücreme dönerim.” diyecek kadar da hakperest ve vefâlýdýr.
Ýki ay tedavi gördükten sonra. , 31 Aralýk 1961 günü, silahlarýn gölgesindeki hasta yataðýnda çocuklarý ve eþiyle son kez buluþur ve hakkýn rahmetine kavuþur. Baþbakaný Menderes ve iki Bakan arkadaþý Zorlu ile Polatkan’ ýn 3 ay önce idam sehbasýnda katettikleri þehadet mertebesine, Tevfik Ýleri de zulüm ve iþkence sonucunda hastanedeki çileli geceler geçirdiði yataðýnda eriþmiþtir inþaallah…
Bugün Tevfik Ýleri’nin adý , baþta kadirþinas Rize olmak üzere Türkiye’ nin çeþitli þehirlerinin okullarýnda ve caddelerinde yaþatýlýyor .
Kabri nûr; mekâný cennet olsun…

D Ý P N O T L A R :
1 Ahmet FÝDAN, “ Rasim Cinisli’ nin Dilinden Tevfik Ýleri “www.tyb.org.tr
2 Mustafa ARMAÐAN, “Bir Memleket Sevdâlýsý : Tevfik Ýleri “, Zaman Gazetesi, 2 Ocak 2011
3 Buðra Kardan, “ Darbeciler Mektuplardaki Sevgi Ýfadelerini Bile Sansürledi “, Zaman Gazetesi, 2 Mayýs 2008