Dahilerle dolu Bernoulli Ailesi’nin ünlü jeoloðu Daniel Bernoulli ile söyleþi

Son 400 yýldýr fizik ve matematiðin neredeyse bütün dallarýna yaptýklarý katkýlar nedeniyle öðrenciler arasýnda bilimin mafyasý olarak bilinen dâhilerle dolu Bernoulli ailesinden Prof. Daniel Bernoulli, 2009 Aralýk’ýnda Ýhsan Ketin Konferansý için ÝTÜ’de bir konuþma yapmýþtý. Bernoulli ile jeoloji ve bilim hakkýnda konuþtuk.


Birçok denklem, teorem, prensip ve formüle ismini veren bir ailede büyümek sizi nasýl etkiledi?

Herkese nasip olmayan ayrýcalýklarla, Erasmus’a kadar uzanan hümanizm geleneðinden gelen bir þehirde, kitaplarla dolu bir evde büyüdüm ve çok iyi eðitim aldým. Bunun, hayatýmý olumlu yönledirdiðini sonralarý fark ettim. Daha çok, düþünür olma yolunda ilerlerliyordum. Fakat jeoloji sayesinde entelektüel ortamda öðrendiklerimi hazmetme ve gerçek dünyada çalýþma imkânýna sahip oldum.


Jeolojiye yaptýðýnýz en önemli katký nedir?

Üzerinde çalýþtýðým hipotezi kanýtlamam aslýnda tamamen tesadüf eseri oldu. 70’li yýllarda Alp Daðlarý üzerine çalýþýyordum. Daha sonra Atlantik Okyanusu tabanýnýn hareketlerini inceleyen bir araþtýrma gemisinde bulundum. Gemidekiler, incelenen kayalarýn özelliðini fark etmedi.

Halbuki ben Atlantik’in ortasýnda; Yunanistan, Türkiye, Ýtalya’daki dað kuþaklarýnda 150 milyon yýl önce oluþmuþ kayalarýn aynýnýn bulunduðunu fark ettim. Demek ki eskiden Afrika ve Avrasya arasýnda da derin deniz tabanlarý bulunuyordu ve deformasyonla þimdiki dað yataklarýný oluþturmuþlardý. Bu harika bir þeydi, daha önce de þüphelenenler olmuþtu, ancak ilk kanýtlayan ben oldum.


Jeolojinin tarihsel bir doða bilimi olmasý ne anlama geliyor?

Jeoloji, bugün yaþadýðýmýz dünyayý anlamamýza yarar. Dolayýsýyla bir açýdan fizik, matematik, kimya ve biyolojiden yararlanýr; her geçen gün daha önemli hale gelen canlý ve cansýz çevre arasýndaki etkileþimleri de inceler. Yerkürenin bir de tarihi vardýr. Bir zamanlar daha sýcaktý, daha fazla volkanik aktivite vardý, tektonik levhalar daha hýzlý hareket ediyordu. Milyonlarca yýllýk evrimi hâlâ devam ediyor.

Bütün bunlarý sadece günümüze bakýp inceleyemeyiz, bir tarihçi gibi mevcut verileri deðerlendirmemiz gerekir. Bizim belgelerimiz kayalar ve fosillerdir, dolayýsýyla ilk iþimiz bunlara ulaþmaktýr. Doða bilimcileriyle, arkeologlarla, tarihçilerle iþbirliði içinde, geçmiþin jeolojik olaylarýný anlamaya çalýþýrýz.


Modern jeolojinin baþlangýcýný belirleyen en önemli faktörler nelerdir?

19. yüzyýla geçiþte yerkürenin 6000 yýldan çok daha yaþlý olduðunun anlaþýlmasý jeolojinin bilimselleþmesindeki en önemli adýmlardan birincisidir. Diðeri de, yeryüzünün sabit olmadýðýnýn, yaþamýn baþlangýçtan bu yana ayný þekilde devam etmediðinin farkýna varýlmasý ve evrimleþen yerküre kavramýnýn yerleþmesidir.

Ayrýca aktüalizm prensibi sayesinde günümüzün süreçlerine bakarak yerküre tarihinin belli bir döneme kadar, temelde þimdikinden farklý olmadýðýnýn kabul edilmesi çok önemli bir adýmdýr. Daðlarýn birkaç günde oluþmadýðýný açýklayabilmek için uzun zaman dilimleri, yavaþ kayaç deformasyonlarý gerekir. Ayrýca yerkürenin çok dinamik olduðunun, kýtalarýn birbirinin üzerine bindiðinin, okyanus tabalarýnýn açýldýðýnýn anlaþýlmasý da jeolojinin geliþimi etkilemiþtir.


Yüzyýllardýr süren din ve bilim çatýþmasý günümüzde nasýl seyrediyor?

Durum hiç iç açýcý deðil. Din ve bilim farklý dünyalara aitler, din insanýn iç dünyasýyla ilgilenirken bilim dýþ dünyayý anlamaya çalýþýr. Ýnsanlýðýn içinde bulunduðu depresyonu bilimin günümüzdeki durumuyla açýklamak mümkün deðil.

Entelektüel özgürlüðün olmadýðý yerde bilim de geliþemez. Dini inançlara tanýnan özgürlük, ateistler ve agnostikler için de geçerli olmalý. Bu noktada bilim insanlarýnýn sorumluluðu da gündeme geliyor. Bizler politikacý deðiliz, sadece doðrularý bulmaya çalýþýrýz, tek sorumluluðumuz bulduklarýmýzý açýk bir dille ve yüksek sesle herkese anlatmaktýr.


Kimileri için bilim felsefesi bilim insanlarýnýn bile anlamadýðý boþ bir uðraþ. Sizce bilim insanlarýnýn kendi uðraþlarý hakkýnda düþünmesi gerekir mi?

Tarih ve bilim felsefesi çok önemli. Çünkü nereye gittiðinizi bilmek için nereden geldiðinizi bilmeniz gerekiyor. Günümüz biliminde bu anlayýþýn yok olmasý üzücü. Mesela kýtalarýn kaydýðýný, okyanus tabanlarýnýn açýldýðýný kabul ediyorsunuz ama bu kavramlarýn nereden geldiðini, anlamýný ve neden deðiþtiðini bilmiyorsunuz.

Bu kavramlarý geliþtirmek konuya sadece teknik açýdan bakmakla deðil, geliþimine de bakarak mümkün olabilir. Ayrýca kavramlarýn tarihini öðrenmek insana büyük bir entelektüel keyif de veriyor.

Öðrencilerime her zaman, bir þeyi neden bildiðimizi, insanlarýn eskiden nasýl düþündüðünü ve nasýl birtakým sonuçlara vardýklarýný öðrenmenin gerekliliðini anlatmaya çalýþtým. Aksi taktirde, gerçek bir bilim insaný olunamaz, sadece Babil Kulesi hakkýnda yarým yamalak bilgiye sahip insan ordusunun bir neferi haline gelinir.

Söyleþi: Senem Onan, senemonan (@) gmail.com
Kaynak: Cumhuriyet Bilim Teknik Dergisi, 29.10.2010, syf. 6