Piraha insaný, Brezilya'da Maici Irmaðýnýn kenarýnda yaþayan yaklaþýk 300 kiþilik bir grup. Bunlarýn diðer yerlilerden farklý olan tarafý ikiye kadar sayabilmeleri ve geçmiþ kavramýnýn olmamasý. Onlar için renklerin bile önemi yok.

Mayýs 2008'de Haber olarak okuyup üzerinde bazý fikirler ürettiðim bu topluluk (Piraha insaný) hakkýnda günümüz insanýna da göndermeler yaparak sizlerle paylaþmak istiyorum. bu güne kadar dünya iletiþiminden kopuk kendi içinde geliþmeye kapalý kalmýþlar. Avcýlýk ve toplayýcýlýða dayalý yaþam tarzlarýnýn gerekliliklerinin dýþýna çýkamadýklarýndan, basit bir yaþam tarzýna sahipler. Ýhtiyaçlarýný karþýlayacak olan doðada mevcut. Fazlasýný istemediklerinden biriktirme kavramlarý yok. Dilbilimci Daniel Everett yaklaþýk otuz yýldýr bunlarý inceliyormuþ. Bu inceleme den sonra "Anlýk Yaþama Tarzý"na sahip olduklarýný dile getiriyor.

Daniel Everett, araþtýrma süreci içersinde ona kadar dahi saymayý öðretemediðini dile getiriyor. Sayma yeteneðinin geliþmemiþ olmasý çok normal deðil mi? Biriktirme sorunu olmayan bir hayatta niye sayasýn ki.

"Anlýk Yaþama Tarzý" denilince günümüz insanýna dair bir çaðrýþým yapýyor mu sizlere? Günümüz insanýnda var olan bazý kavramlarýn geliþme göstermediði bu toplulukla ayný çaðda yaþýyoruz sonuçta. Ya da ayný zamanda yaþýyoruz diyelim. Biriktirme ve iktisat evrensel olgular mýdýr? Evrensel olgu ise bu tip ilkel yaþam tarzlarýnda biriktirme ve iktisat olmadýðýna göre bunlar çaðdaþýmýz deðil midir? Peki, çaðdaþýmýz deðilse niye ayný zamanda yaþýyoruz.

Piraha kültürünü inceleyen Everett, þöyle bir açýklama getiriyor "Dil kültürle geliþiyor." Bunlarýn kültürü geliþemediði için dileri de geliþememiþ sonucuna varýyor. Acaba öyle midir? Dünya kültürlerinde alet geliþimi nasýl ki zorunluluktan doðdu ise "Anlýk Yaþama" kültürü olan bu ilginç yapý da, doðada yeterli beslenme kaynaklarý olduðundan biriktirme kavramý geliþmedi. Kültür ihtiyaçlara üretilen çözümlerle geliþiyor. Ýhtiyaçlar için alet icat ediliyor ya da var olan aletler geliþtiriliyor. Bunu þöyle de söyleyebiliriz teknoloji evrimleþiyor. Her aletin kullanýmý kendi kültürünü getiriyor.

Farklý bir açýdan bakacak olursak bu topluluðun yaþam tarzý da kendi koþullarýnýn oluþturduðu bir kültür. Mesela bir Akdeniz kültürü vardýr ki zeytinyaðý ve zeytin kültürüyle örtüþür. Çünkü bu alanda bariz bir kaynak olarak bu ürün etrafýnda bir teknolojik geliþme var. Evet, baþka ürünler de var mesela üzüm ve sonucunda þarap ama bu dünyanýn baþka bölgelerinde de var. Yani Akdeniz de zeytin kültürü ön plandadýr. Maici ýrmaðýný kenarýndaki bu topluluk kapalý kalmýþ olduðundan dünyaya ayak uyduramamýþ olabilir. Ama daniel Everet yýllarca uðraþmasýna raðmen bu insanlara ikiye bazý durumlarda üçe dörde kadar saydýrabiliyor ama ertesi gün ayný kiþiden saymsasýný istediðinde yine ikiye kadar sayabiliyor. Bunlarýn öðrenme derdi yok. Dünyaya entegre olsalardý da yine bunlara bazý þeyleri öðretmek zor olacaktý. Bu nedenle kapalý toplum olduklarýndan dolayý ‘anlýk yaþam tarzý’nýn ortaya çýktýðýný söylemek askýda kalýyor. Baþka temel sebepler aramak gerekiyor.
Bence cevabý bulmak yine onlarý incelemekten geçiyor. Ne demiþtik :’Bunlarýn geçmiþ kavramlarý yok’ bunu nasýl açýklayabiliriz? Avlarsýn ve tüketirsin bunun dünü bugünü olur mu? Her gün yaptýðýn iþ ayný ise dünü hatýrlamanýn ne gereði var? avladýðýný biriktirmiyorsan niye sayasýn ki.

Bu konuda günümüz insanýyla bir benzerlik kuracak olursak; bizlere balýk hafýzalý deniyor ya. Kuþ beyinli diyenler de var. Dün vaatlerle gelip de koltuðu saðlama aldýktan sonra elindekini avucundakini çalan halký uyutan siyasetçiler az mý caným.

1990 yýllarýnda izlediðim bir filmin oldukça etkisinde kalmýþtým. Bak hatýrlýyorum demek ki balýk hafýzalý deðilim. "Kurtlarla Dans" Bu film amerikan yapýmý olduðu halde beyazlarýn kýzýlderililere yaptýðý eziyetleri bir ölçüde veriyordu. Bu arada Benjamin Franklin'in þu sözünü hatýrlatmadan geçmek olmaz: "Yerlilere içirdiðimiz rom içkisi Tanrý'nýn bu pislikleri (kýzýlderililer) yeryüzünden kaldýrmak için yaptýðý bir planýn parçasýydý" derken katliamlarýna mazeret olarak Tanrý'yý gösteriyor. ''Kurtlarla dans'' filminden bir kesit; Yerli at sürerken boþ alanda bir nesne bulur. Bu nesne subayýn þapkasýdýr. Attan iner ve alýr. Bu kadar. Daha sonra yerlinin kafasýnda þapkasýný gören subay bunun kendisine ait olduðunu anlatmaya çalýþýr ama anlatamaz. Çünkü her þey doðaya aittir ve herkes ihtiyacý olaný alýr.

Doða ile denge içinde yaþayan toplumlarda aitlik kavramý yoktur. Askerlerin yerlilerle baþa çýkmak için avlanma alanlarýna girip tüm bizonlarý keyfi öldürmesi de yerliler için beklenmedik bir durum. Çünkü bizonlar ihtiyaç kadar avlanýr; zevk için öldürme diye bir þey söz konusu deðildir.

Post modernizm, Modernizmi eleþtirerek kendini ortaya koyuyor o kadar. Hegemonyayý güya kabul edilmiyor. Kendini belirsizlik temelinde sunuyor. Ürettiði insan tipi tükettiði ile var oluyor, üretmenin hiçbir deðeri yok. Ayaðýndaki pantolonun markasýyla kullandýðýn cep telefonunun özellikleriyle varsýn. ‘ben’in içi hiç önemli deðil ama bu marka eþyalarý nasýl elde edersen et var olursun. Aksi takdirde sen bir hiçsin. Belirli modeller var. Bu modellerin reklâmýný yaptýðý ürünleri satýn alanlar eksikliklerini aþaðýlanmýþlýklarýný satýn alarak tatmin etmek durumunda kalýyorlar. Peki, bu psikoloji Piraha insanýnýn durumundan daha bayaðý deðil mi? Ýnsanýn insan olduðu kullandýðý araçlarýn belirli modelleri kullanarak dayatýlan ürünleri kullanmasýndan anlaþýlmaz. Ýnsan olmak, içinde yaþadýðý topluma ne verdiði ile ilgilidir

Günümüz insanýna anlýk yaþama psikolojisini enjekte ediliyor. Pirahalarda olduðu gibi, tek fark nisbi refah artýþý. Pirahalar gibi sende dünya nimetlerinden bihaber olsaydýn bu nimetlerden istemeyecektin ki arkadaþým. Artý üretim krizlerine giren kapitalizmin daha doðrusu emperyalizmin çýkýþ yolu ya savaþ ya da tüketici tek tip bireyler oluþturmak. Birey önüne sürülen gündelik tüketim mallarýndan satýn aldýðý an o kültürü kabul etmiþtir.

Mek Danýls kültürü mesela. Post-modernizm sömürü düzeninin ömrünü uzatmak için sunulan faydacý ve reklâmcý (tabelacý) bir açýlým sunuyor. Bir parça daha refah ama kime? Bazýlarýnýn savunduðu gibi serbestlik ya da özgürlük deðil, tüketimi azdýrmak için her tür yolu deneme serbestliðidir.

Post modern kültür üretilirken belirli modeller geliþtiriliyor. Ýnsanlara sunulan, imaj adý altýnda kadýn ve erkek tek tipleþiyor. Reklâm kavramýný masaya yatýrýn bunu görürsünüz. Taviz vermeyen, titiz, seçmeci özellikle soðukkanlý erkek model olacak. Bizim maganda dediðimiz tipe benzer yönleri var mý? Niye olmasýn bizde de magandalar ön plana çýkmýyor mu? Kibar magandalar. Bu nasýl mý oluyor? Ýçi maganda dýþý kibar varlýklar. Al sana ikiyüzlülük.

Diþi modelimize gelelim, kadýnýn kendinden daha fazla hoþlanmasýný saðlamak için her tür olanak mevcut. Bu olanaklarý yakalamanýn da yollarý ortada mevcuttur. Erkekler arasý rekabette erkeklerden birinin galip gelmesi markalaþýr. Kadýn kendi kendinden hoþlanabilmek için tüm olanaklar mevcut. Bu arada erkekler arasý rekabette bazý erkeklerin haberi olmadan kadýnýn ‘arada yastýk olmak’ koþulu ile kendini rahat ettirmesi büyük bir reklâm aracý haline getirirken muhafazakâr toplumda deðer yargýlarýyla nasýl oynanabileceðinin çarpýcý örneklerini ortaya koyuyor. Bakýn ülkemizde hatta dünyada insanlar ne kadar mutlu, tri g cep telefonlarý ellerinde tarladan gelen kadýnlarýmýz sular yabancý þirketlere peþkeþ çekildiðinden eve gelince kullanacaklarý marka deodorantlarla kendilerini ne kadar rahat ve güvende hissedecekler.

Kapitalist üretim tarzýnýn arz ettiði (sunduðu) mal ve hizmet tek tipleþtirilirken ayný zamanda, modeller vasýtasý ile insan tüketiliyor kültür tüketiliyor. Ýnsanýn içi boþaltýlýyor. Süngerleþmiþ insan tipi sistem önüne ne sunarsa emiyor. Gelecek kaygýsý olmayan "anlýk yaþayan" ya da anlýk tüketen modeller arkasýnda koþarak yol alan, daha doðrusu yol alýyormuþ gibi yapan insanlardan oluþan toplumlarýn, Brezilya'daki Piraha topluluðundan farký var mýdýr?

Piraha insaný sayý saymayý bilmiyormuþ; ihtiyacý yok saymaya. Ben biliyorum da ne oluyor? Benim de cebimde ikiden fazla para olmuyor ki. Piraha insanýnda renk kavramý yokmuþ benim var ama bir iþe yaramýyor. Biri mavi biri kýrmýzý iki adet arabam yok ki. Ben bire kadar bile sayamýyorum. Ama benim dýþýmda sayma eylemine ihtiyacý olmayan kafasýný rakamlarla yormayan, babasýnýn bankadaki hesabýnda ne kadar para olduðu sayýlamadýðý için bilinmeyen kimseler de var.

Post modern dar kafalýlýk o kadar ileri gitti ki; bir insanýn istediði bir ortamý yaþatmak için teller baðlanýp atýyorum ‘Ege'de bir tatil yapmak için hangi iletiler gerekirse o tellerden veriliyor’muþ. adam yaþamýþ gibi oluyormuþ ya da olacakmýþ. Bunu söyleyenler bilim adýna söylüyorlar.
Bilgisayar elektroniðinde ikili sayý sitemi kullanýlýr. Bir ve sýfýrlardan oluþan ikili sayý sisteminden oluþan bir âlemde sörf yapýlabiliyor yani. Bir elektrik akýmýnýn geçtiðini 1, geçmediðini 0 temsil ediyor. Alýn size Piraha insanýyla bir benzerlik daha...

Emperyalizm de eþitsiz geliþim söz konusu. Ýnsan haklarý ikinci planda olmasýna raðmen, yeri gelir sýký bir insan haklarý savunucusu oluverirler. Bunlarý hepsi aldatmaca, bize bu aldatmaca dünyadan dijital haz almak düþüyor.



Bakýnýz : Piraha insanýný inceleyen bilim adamlarý Kolombia Üniversitesinden Peter Gordon ve dilbilimci Daniel Everet