“Yeni bir þiire eriþmek isteyen her ozan, iþe sanattan kuþkulanmakla baþlar.” Descartes XVII YY.

Yazýma böyle baþlamak gerektiðini düþündüm. Descartes bu sözü onyedinci yüzyýlda söylüyor ve biz dört yüzyýl sonrasýnda, halen önyargýlarla yola çýkýyoruz. Bir anlamda Descartes’i doðruluyoruz.Peki koskoca dörtyüz yýl geçiyor, gelinen nokta neresidir.?

Eleþtiriye bakalým,eleþtirmek ve bir yazýnýn eleþtirilmesi kavramýna tekrar geri dönelim.Eleþtiri sanatýn altyapýsýdýr.Önyargýsýz ve geliþtirici olduðu müddetçe.

Çünkü sanatýn kenarýndan bile geçmeyen insanlarýn aðýr eleþtirilerden de hiçbir þey anlamayacaðý kanýsýný taþýmaktayým.Bir kere sanat adýna perdeleri aralayýp günümüz düþüncesinin artýk kaldýrmadýðý kelimeleri yada cümle gruplarýný, kendi daðarcýðý çerçevesinde ifadelendiren birey, kendisini yenilemediði müddetçe yerinde saymaya ve okuyucuyu sýkmaya devam edecektir.
Buraya kadar herþey doðru.

Bir eleþtiri; “Yazdýklarýnýz çok güzel fakat ben anlam kargaþasý yaþýyorum.Yani denizde yüzerken,martýlarý seyrederken birden kendimi daðbaþýnda bulut kovalarken buluyorum.Bu kopukluk mu yoksa benmi birþey anlamýyorum.?”

Hayýr bir kere bu kopukluk olarak nitelendirilmemeli. Yazarýn dünyasý içinde bulunduðu durumu resmetmekten öte, hayal sýnýrlarýnýn zorlanmasý ve okuyucuyuda buna ortak kýlmasý gerçeðidir.Yani bir anlamda, dilimize yerleþmiþ adeta kazýnmýþ bir yaklaþýmla, nerede ne kadar kelime var,anlamsýz olarak birbirinden kopuk þiire yamanmýþ mantýðý deðildir anlatýlmak istenen.Burada þiirin zeka kavramý ile iliþkisi düþünülebilir.

Elbetteki þiirde anlatýlmak istenen tema yada olgu düpedüz anlatýlmak yerine (yazarýn olgunluðu gözönünde tutularak) imgelenmek suretiyle,yani bir anlamda okuyucuyu düþündürmeye yönelik zorlayýcý bir kalýpta karþýmýza çýkabilir.

Fakat oldu bittiye getirilen duygular, yazarýn kendini geliþtirmesi ile doðru orantýlý bir seyir göstereceðinden dolayý, eser sahibinin yüreðinin götürdüðü yere gitmesi ve okuyucununda yazarla birlikte dolaþmasý tanýmýný doðuracaktýr.Burada her okuyucunun her þairi benimsemesi diye bir kural olamaz.

Ruhsal açýdan her okuyucu kendini en güzel anlatan,en güzel yaþatan yazarýn peþinde dolanacaktýr doðal olarak.Ve eleþtirinin dozununda yazara göre deðiþiklik arzedeceðini unutmamak gerekir.Yani yazarýn konumu gözönünde bulundurularak saðlýklý bir eleþtiri yapýlmasý gerektiði düþünülmelidir.Bu eleþtirinin havada kalmamasý açýsýndan önemli bir düþüncedir.

Mesela ben, inceleme yada araþtýrma düzeyinde düþüncelerini aktarmaya çalýþan yazarýn kendisi dýþýndaki ansiklopedik bilgilerle süslenmiþ yazýsýnda, okuyucu üzerindeki elektriklenmenin, nötr konuma düþmesine olanak tanýdýðýný düþünürüm.Yani inceleme adý altýnda kendi ruhundan birtakým katkýlarda bulunmayan yazar, ansiklopedik terimlerle okuyucuyu bir kaþýk suda boðar,gider.Zamanýn en küçük kesitinin bile çok deðerli olduðu günümüzde, bu tür yazýlar,yazýnýn baþlýðýndan ve yazarýn isminden öte bir yere gidemez kanaatindeyim. Bugün ülkemiz içinde ve dýþýnda en az iki üniversite bitirip okuduðu mesleði yapamayan insanlar olduðu gibi, hiç okuyamamýþ ama gönül verdiði alanda daha baþarýlý olmuþ olan insanlarda var. Bu insanlara sen eðitim almamýþsýn benim muhatabým olamazsýn demek çok büyük bir yanlýþlýktýr.Kaldý ki,baþarý sadece eðitimle ortaya çýkan bir kavram deðildir.

Sürekli ayný duyguyu yazmayacak olan bir yazar, öncelikle yaþadýðý olaylardan etkilenmeyi dengeleyecek düþüncelere sahip olmalýdýr.Ülkemizde yada en basit bir þekilde çevremize baktýðýmýzda, edebiyat alanýnda bir gruplaþmanýn olduðu gerçeði gözden kaçmýyor.Bu arada olan oldukça güzel ifadelendirilmiþ eserlere ve sahiplerine oluyor.Bu surette yaþanan gruplaþma sonucunda da,kendini kabul ettirme dürtüsünü taþýyan yazar gözden kaybolup gidiyor. Burada yazar kimliðinden önce ruhun eðitilmesi þartý aranýr.Bu þart ise sürekli kendini yenilemekten geçer.Sürekli olarak yazan ve okuyan insanlarýn bende þairim yada yazarým diyen ve haftada, belkide ayda bir yazan veyahut hiç yazmayan insanlara göre daha baþarýlý olduðu bir gerçektir.Bir yandanda bakýyoruz taklitçi þair yakýþtýrmasý almýþ baþýný gidiyor.

Hayýr ben taklide karþý deðilim,olduðu gibi taklide karþýyým.Yani yazar kendi eserine ruhunuda katmak zorunda. Kelime oyunlarý veya anlamsýz cümleler gibi yakýþtýrmalar bence eser sahibine yapýlan en büyük haksýzlýktýr. Okunduðu zaman birkez daha okutacak tarzda olan eserlerde mantýk ve zeka aranmalýdýr.Bir þiirde onlarca anlamsýz kelime olabilir ama bir yerinde anafikri bangýr bangýr baðýrýyorsa,anlamsýz gelen kelimelerle, þairin anlatmaya çalýþtýðý yansýmayý baðdaþtýrmak,yani bulmaca çözer gibi, þiir üzerinde dolaþmak,þairin okuyucu üzerindeki etkisini belki azaltabilir.Fakat anlamsýz olarak tabir edilen kelime gruplarýnýnda, þiiri süslemek deðil,þiir içinde bir anlamý olduðu gerçeðini kabul etmek gerektiðinin düþünülmesidir.Bir yazar olarak, yazýda yada ne bileyim þiirde, bir yerlere ulaþmak veya baþarýlý olmak istiyorsan, sende beðendiðin yazarlarý, kalemleri, ruhlarý taklit edeceksin.Ama olduðu gibi deðil.

Ben kendime benzerim,kimse benim yazdýklarýma benzemez diyen düþünce doðuþtan þair yada yazar olmalýdýr,ve edebiyata yada sanata geçmeden önce hiç bir yazarýn veya þairin kitabýný,veya en az bir eserini bile okumamýþtýr.Olabilir mi böyle birþey.

Ben buna benzemem,kimse bana benzemez.Oldukça saçmadýr bu düþünce.Bakýn bu da bir eleþtiridir sonuçta. Tabiki kimse kimseye benzemez ama mutlaka etkilenir.Yani ben benzemem diyen,bir baþkasýndan yüzde yüz etkilenmiþtir.Böyle yalanlarla kendimizi kandýrmayalým.Ýyice gülünç duruma düþmeyelim.

Bu þekilde gerçeklerden kaçmaya çalýþan ve kendisini saklamaya çalýþan o kadar çok düþünce vardýr ki,sanatý gerçekten yaþayan insanlarý kandýrmaktan ziyade kendilerini kandýrdýklarýnýn farkýnda deðildirler.Birde etkilendiði yazara göre, ölçüp biçip karar veren bireyler var.

Mesela oldukça inançlý bir yazar, bir ateist yazardan etkilenebilir.Bu onunda inançsýz olduðu anlamýna gelmez.Fakat gelin görün ki,zihniyet ortaya çýkan eserin anlamýndan ve güzelliðinden yada kötülüðünden ziyade mimlemekle vakit geçirir.Bu adam ateist yazardan etkilenmiþ,kesin bu da ateisttir. Yok böyle birþey ya,böyle önyargýlý yaklaþýmla sanat hiçbir yere gelemez.Bu düþünceyi silebilmek önemlidir kafadan.Önyargýyý tamamen yokedebilmek önemlidir.Baþka bir konuda taklidin boyutu ile ilgilidir. Yani al bir þiiri,iki kelime kendin kat, sür piyasaya. Hayýr bu hýrsýzlýktýr tabiki.Benim düþüncem, iki kelimeden etkilenip, kendi ruhunu katarak oluþturduðun þiiri piþirip süreceksin piyasaya. Söylermisiniz,hangi þair kendisinden öte bir baþka þairden etkilenmeyipte þiir yazmamýþtýr.Böyle ben doðuþtan þairim diyebilen kaç kiþi vardýr?.

Yazým iþi medyatik bakýþta da böyledir kanaatimce. Öyle ki edebiyat alanýnda gruplaþmanýn etkileri grup dýþýnda tutulan kiþinin ön plana çýkmasýný engeller. Eþim,dostum,sevgilim,sevdalým,arkadaþým diyerek gruplaþan insanlarýn döndürmüþ olduðu çarkýn içinde birçok güzel eser ortaya çýkaran insanlarýn kayboluþunu gözlerimizle görüyoruz.Bu surette yazarýn isteðinin kýrýlmasý ve kendini yenileyememesi gerçeði de boy göstermiþ oluyor.

Birde üslup sorunu var.Eleþtirinin üslubu da týpký yazarýn kullandýðý üslup açýsýndan ifadelendirildiðinde, bize o yazar hakkýnda bilgi vermeye yetipte artýyor. Özellikle eleþtiren yazarýn üslubu, þiirden yada yazýdan kendisinin ne anladýðýný yada anlamaya çalýþtýðýný anlatmak zorunda deðildir.Eleþtiriyi yapan yazarýn, eleþtirdiði yazýsýndan kendi dýþýndaki insanlarýnda duygu ve düþünceleri çakýþýyormu bunu anlamak ve kullanýlan üsluba yakýnlýk duymak gerçeði, diðer yazarlara da mantýklý geliyor mu, bunu irdelemek gerek.

Eleþtiride olsa aðýza alýnmayacak ve özellikle yazar olarak nitelendirilebilen düþüncenin kelime haznesinde yer etmeyecek þekilde bir üslup ile, saða sola saldýrmak niyetini taþýyan ve sonuçta kendisinide kötüleyerek okuyucu üzerinde izlenim býrakmaya çalýþan,haklý olduðunu göstermeye çalýþan yazar,þimdiye dek yazdýðý yazýlarýnýnda üzerine bir çizgi çekmiþ olmuyor mu?

Yani bende iyi deðilim demiyorum,kendimide dört dörtlük hissetmiyorum gibi cümleleri eleþtirisine katan bir yazarýn, neyi niçin eleþtirdiði düþünülmelidir bence.Bir eleþtirmenin yazýsýnda kendini eleþtirdiði bir üsluba rastlamak okuyucu ortada býrakýr.Yiðidi öldüreceksin ama hakkýný vereceksin durumu ortaya çýkmaz mý?

Aslýnda kliþeleþen þiir yada yazý deðil,o þiire ve yazýya ruhunu sürekli ayný þekilde katan önyargýlý bireydir bence. Fakat bu geçici bir durumdur.Öyle sanýyorum ki hayat þartlarý ve gelinen durum ile yazarýn olgunluk aþamasýnýn ilerlemesi sonucu, eserlerde de gözle görülür bir deðiþikliðin yaþanmasý olasý bir gerçektir.

Mesela ben on sene önce yazdýðým yazýlarýmla, þiirlerimle bugünküler arasýnda çok büyük farkýn olduðunu görebiliyorum. Bunu beni tanýyan insanlarýnda görmesi ve yaþamasýda doðruluyor.

Buradan kiþinin günlük bazda düþünmemesi gerçeðide ortaya çýkýyor.Yani saman alevi tabiri edilen þiirlerin ve yazýlarýn geleceði de malesef olmuyor. Hiçbir zamanda olamaz.Þiirin geliþmesi yönünde, çeþitli yarýþmalara katýlmanýn veya kendini ispatlamýþ yazarlarla diyaloða girmeninde etkisi çok büyük. Herhangi bir yarýþmada ödül alýp kenara çekilen yazarlar oldukça çoktur. Bu günümüzde her meslek dalýnda görülebiliyor.Hiçbir þekilde kötülediðimi algýlamasýnlar ama doktorlar, mühendisler,vs meslek grubuna dahil olan insanlar okul yada eðitim bitti mi, kitabýn kapaðýný bir daha açmamak üzere kapatýyorlar. Ýþte kliþeleþme burada baþlýyor.Yani ezbere gidilen bir hayat, ancak kendini sürekli geliþtirmeye adamadýkça körelip kliþeleþiyor.

Sonrada býkkýnlýk oluþturuyor.Yani aslýnda iþin gerçeði insan ne yaparsa, kendi kendine yapýyor.Konumuz en basit olarak þiir örneði. Okuyucunun þiire yaklaþýmý salt bir zihniyeti içeriyorsa, o þiirin okuyucu karþýsýnda hiçbir etkisi olamaz.Þiire her açýdan yaklaþmak gerekir.Her yoldan sokulmaya çalýþýlmalýdýr.Bu þiir aþk þiiri diyerek, þiirde sadece aþk aranýrsa,kusura bakmayýn ama okuyucuda okuyucu deðildir bence.Etrafýmýza baktýðýmýzda, bir doktorun mühendislik hesaplarýný yapamayacaðý bir gerçekse,bir þairin bir öyküyü yada bir romaný,yada bir yazarýn þiiri yada denemeyi yazamamasý oldukça olaðandýr. Bu yüzden bilinmesi gereken,bir þairinde deneme konusunda,roman yada öykü konusunda kendini geliþtirmesi gerektiðidir.

Fakat þekillenme ve düþünce yoðunluðu,duygu sirkülasyonu nerede aðýr basýyorsa yazar kendini o alanda baþarýlý bulmaktadýr.Çok iyi þiir yazan bir yazar, çok iyi deneme yada öykü yazamayabilir.Kýsacasý her alanda baþarýlý olmak için yolun çok okumaktan ve deðiþik yazarlarýda gözönüne almaktan geçtiðini bilmek gerektiðidir.

Sonuç olarak yazar iþinin ehli olmalýdýr.Ve sanata giden yolun tek yönlü olmadýðýna kendisini inandýrmalýdýr.

Eleþtirinin bu anlamdaki konumu ise,sanat kendini doðurdukça,yeniledikçe yada yerinde saydýkça veya geriye yöneldikçe varolacaðý bilincini bizlere unutturmamasýdýr. Artý bir eleþtirmen olarak, herkesi hýrsýzlýkla suçlamak bir eleþtiri yaptým anlamýný taþýmaz.Düpedüz önyargýdýr.Aranýzda önyargýsýz sanattan kuþkulanmayan var mý?