1. Göbek

- Ey, Canýbek!
- Ý-ya!
- Bu qýz senin xoþuva gelir?
- ...siyim var.
- Siye baxma, kiþi ol! Xoþun gelirse, çek apar uzat yovþanlarýn üstüne...
Here bir terefe çekildi. Üç terefde de siyen kiþiler. Canýbek qara BMV-nin arxasýna keçdi. Qayýtdý. Arxa qapýný açdý:
- Sen niye düþmürsen? Senin siyin yoxdu?
- Niyeki... var! Amma qýzlar kiþilerin yanýnda si elemir...
- Sen qýzsan?
- ...
- Men senden utanýram...
- Utanma...
- Gerek sen görünmeyesen.
- Görünmerem.
- Ýsteminem, senin burda olduðuvu bilim...
- Onsuz da sene baxmýram, Canýbek! Men heç kesi görmürem. Heç birinizi, inan! Qoy men serilib oturacaqlara uzaným, lap baþýma bir pencey de atým, bax...
- Yox, sen baþývu yene qaldýra bilersen... Guya sen bu yeke kiþilerin nece siydiyini görmürsen?
- Men indi sennen danýþýram, Canýbek, men onlarý görüremmi?
- Sen baxmasan da bilirsen onlar necür siyir! Bilirsen, onlar hardan siyir...
- Get, get... indi men neynim, ne deyirsen?
- Gel sen de gedek...
Canýbek göbeyiaçýq, sarýþýn, uzunboylu - eyninde að kapyuþonlu kostyumu olan qýzýn elinden dartýb maþýndan çýxardý. Bu vaxta o biri dörd kiþi þalvarlarýnýn qabaðýný düzelder-düzeltmez maþýna teref qayýtdýlar. Sürücü qapotu qaldýrýb baþýný altýna soxdu. O biriler gerneþdiler. Nese danýþýrdýlar. Canýbek qýzýn elinden yapýþýb evvel asfaltýn eniþini düþdü, sonra qarþýdaký xýrda tepeye teref qalxdý, yerden yovþan qýrdý:
- Xoþuva gelir? Atam deyir, bu zor otdu!
- Menim otlardan baþým çýxmaz, Canýbek. Biz hara gedirik?
- Görmürsen, daldalanmaða bir yer yoxdu, gel, tepenin dalýna girek, bizi görmesinler.
***
Tepenin düz baþýnda duruxdu. Dayanýb qüruba baxdý. Üstünde durduðu tepeler, tepelerin ardýnca tepeler ve her tepenin Gün düþen sinesinde quzey yovþanýnýn parýltýsý vardý. Boz-qýrmýzýmtýl parýltý. Küleyin iþiynen tumarlanýr, itib-batýr. Qara-qýrmýzý, þümal keher yalýnýn yellentisi kimi gözden ötüb gedirdi. Her gelen sýzaq yelin toxunmaðýndan yovþan kollarý qüruba teref yalmanýrdýlar. Harýn quzey yovþanlarýydý. Kollanmýþdýlar, içlerinden iyne naziyi otlar pýrtlayýb boy atmýþdý. Otlar yovþan kollarýna bezek vermek, onlarla birge tumarlanmaq üçünüydü. Vessalam... Canýbek bezdi. Biraz yovþanlarýn arasýnca qaçdý, yovþanlarý tepikledi, þalvarýnýn ayaðýna iliþen nedense cýrnadý, bir de hemen tiliþkenimi tepikledi. Qýz eli qoynunda qollarýnýn çatmasýný açýq qarnýnýn üstüne qoyub, bir ayaðýný yorðun madyan kimi qanýrýb durmuþdu. Baxýrdý.
- Neye baxýrsan?
- Baxmýyým?
- Bax!
Canýbek yovþanlarýn arasýndan qalxýb qýza geldi. Qýz onu elinden dartýb getmek istedi. Hýzlandý. Qýzýn elinden dartýb balaca canýynan onu dalýyca sürütledi, qarþýdaký daha bir tepenin üstüne qalxdý. Yene qarþýda eyni tepeleri ve ta ner, hündür, qarlý daðlara qeder, eyni parýltýný, eyni yovþaný ve eyni iþýq ilðýmýný gördü. Qýzý tepenin yalýna çekdi. Berkden. Ona teref döndü. Boyu qýzýn dizinin gözünden biraz yuxarý. Baþala barmaðýný qýzýn göbeyine uzatdý. Qýz diksinib açýq göbeyini gizleti ve geri atlandý:
- Neynirsen, Canýbek?!
- Göbeyivü elleþdirirem! Qeþengdi...
***
Asfalt. BMV. Baþqa kimlerse maþýnýn qýraðýnda-baþýndadýlar. Herlenirler. Görünürler. Ýtirler. (Canýbek qýzý elinin altýndan terpenmeye qoymadý: arxasý gördüklerine teref oturtdu. Özü de oturdu. Elini göbekde ve qýraðýnda gezdirmeyinde oldu) Bu ara bir BMV de geldi-dayandý. Ýtib-batýrlar. Nurpays bu terefe baxýr, papaðýný düzeldir. Canýbek parýltýlý yovþan tepelerinin ve qarþýsýndaký aðca qýzýn çiyninden maþýnýn hendeverinde toplaþanlara baxýrdý. Baxdýqca qurþaðýndan ve þalvarýnýn altýndan nese pýrtlayýb çýxmaq isteyirdi. Maþýnýn qapotunda yene kimse elleþirdi.
...Yolun o tayýndan, yulðunun arasýndan bir at çýxdý. Üstünde adam. Lüle. Deþiyi atýn yalmanýndan qalxýb BMV-nin damýna teref qalxdý. Maþýnýn bu üzden görünen qapýlarýndan o üzüne atlananlar oldu. O vaxta qeder maþýnýn damýndan görünen o üzdeki yeke bir baþ saða-sola, dala qabaða, yar-yarýmçýq atlanýb-düþdü. Ya yere, ya atýn ayaqlarýna. Canýbek qalanýný görmedi. Atýn üstündekinin baþý lülenin qabaðýnda itmiþdi. At dönüb yulðunlarýn dalýna girdi. Canýbek bayaqdan lülenin altýndakýný ferli at bilirdi, kolluða girende sezdi: tüklü bir yabýydý. Sallanýb yorðun-arðýn geden kimiydi. Üstünde adam vardý. Terkinden adam sallanýrdý. Xurcun da onun altýnda: atýn terkinden-qaþýndan sallanýrdý. Yabý kolluða girib qurtarana qeder baqaj açýldý. Qapot örtüldü. Bu terefdeki qapýlar açýldý, örtüldü. Nurpays göründü: tekerleri tepikledi, bir eskiynen maþýnýn damýný, penceresini, baqajýný, o teref-bu terefini sildi...
Gelen BMV geri getdi...
***
Canýbekin þalvarýnýn içindeki üþündü. Qýz o yerden yapýþýb güle-güle:
- Canýbek, sene siymek lazýmdý.- dedi.
- Men siymek isteminem!
Canýbek barmaðýný qýzýn göbeyine batýrdý ve barmaðýnýn ucunu göbeyin deliyinde herledib geri çekdi. Sonra da hemin elini cibine salýb þalvarýndan pýrtlayaný düzeltdi, onu ele qoydu ki, guya þalvarýnýn içinden boy veren adi ölçüleri pozmuþ bir þey deyil, sadece onun qarný, ya da baþqa neyidise. Ellerini de cibine saldý ki, her iki terefden þiþkin bir yer yaratsýn ve þalvar altýnda baþ verenleri gizletsin...
- Bilirem, atam senin iþüve baxacaq.
- ...
- Sen ona deme ha, men sene el çekmiþem!
- Baþ üste, Canýbek.
- Adýmý tez-tez çekme.
Geri qayýtdýlar.
***
- Nurpays, maþýný berk sür! - Canýbek dedi.
- O birisi emi haný? - yene Canýbek soruþdu.
Dediler, o biri maþýnda getdi. Dedi, o biri maþýn haný? Dediler, getdi. Canýbek soruþmadý hara. Arxada yer genelmiþdi. Ýkisi qalmýþdý, qýz ve Canýbek. Bayaqdan qýzý onun az qala qucaðýna sýðmýþdý ortada oturan. Canýbek pencereden çöllere baxýrdý. BMV qaza basýb getdikce Canýbek bir az da pencereye yapýþýr ve bir az da qýyýq gözlerinin quyusunu açýrdý. Qýz elini onun baþýna çekdi, þestle qýzýn elini götürdü, yapýþdý, dizlerinin üstüne qoydu. Ele bu vaxt da qabaqdakýlar þaqqanaq çekib uðundular. Maþýný saxladýlar. Canýbek maþýndan düþüb yovþanlýðýn içine vuruldu. Tekce qýz onun dalýyca yeridi ve bu zaman BMVdekiler qarýnlarýný tutub gülmekden qýrýlýrdýlar. Hamýsý yýðýþýb emr elediler ki, qýz onun dalýyca yovþanlýða qaçsýn. Göbeyiaçýq, sarýþýn, uzunboylu ve eyninde að kapyuþonlu kostyumu olan qýz Canýbekin dalýnca yovþanlýða cumdu...

2.Issýk

Issýk-göle geden yolda çoxlu heyvan heykelleri var. Çatdýq. Ayaðýmýz deysin deye, quma da batýrdýq. Qýþdý. Qum sop-soyuq. Gölün qýraðý boyunca daðlar buz baðlayýb.
***
- Sen gelmirsen?
- Hele yox.
- Kefdesen de!
- Kefde deyilem.
- ... sabah bacým yola düþür, özüm pis günde, heç bilmirem vallah, yerdeyem-göyde?!
- Ýndi men neynim...
- Heç ne!
-... sen bele ele: ona bir onluq qýzýl al de.
- Esil onluq bahadý, yüz dollara. Amma Ýranda qaynanasý görse baðrý çatlar. Ölüller rus qýzýlýyçün.
- Al!
- Yaxþý.
- Tapþýr, yezneye, Ýrana keçende menim adýmý çekmesinler. Yoxsa iliþdirerler.
***
Qonaqlar geldi.
- Bu da bizim þanlý qýrðýz gömrükçüleri!
- Burda hardan gömrükçüler?
- Issýk-göl aeroportu var. Xariciler gelir.
- ...
Bir azdan gömrükçüler yemeye giriþdiler. Biz de acý þeyler ve qoyun etinin parçalarýný dartýþdýrdýq. En böyük parçalar en hörmetli qonaðýn qabaðýnda olmalýdý. Bundan sonra beþbarmaq gelecek. Ýki pota gömrükçü qýrðýzýydý. Ýki fahiþe getirmiþdiler: qarýþýðýydý. Keflendik. Qýzlarý saxlasýnlar dediler. Dilucu. Yerigelerse lap! Amma fahiþenin biri gömrükçüden sallaþýb getmek istediyinden qurcalanmaða baþladý. O birisi de onlarý kiminçün getirdiklerini önceden anlamadýðýný dedi. Maþýna dürtüldüler.
***
- Eger fahiþe meclise gelibse, qonaqçündü. Onda getirme!
- ... bizde bele þeye gedelik kimi baxarlar.
- ... gömrükçüler her yerde gömrükçüdü.
- ... ne menada?
- ... bunlarýn keçmiþi kimdi: biri zootexnik, biri revizor...
- Gedek onüçüncü katece baxaq. Burda Aytmatov en gözel eserini yazýb...
Taxta katecin qýraðýnda daþlar var. Üstünü mamýr basýb. Ýçeri boylandýlar. Katecin etrafýný gezdiler. Pencereden içeri baxmaða birce perde arasý da qoyulmamýþdý...
- Orda bir xatire kitabý var. Size danýþdýqlarým barede orda yazýb...
- ... çox sentimentaldý. Sene ele gelmir ki, onu bu katecde otuzdurublarmýþ.
-... burda sýxýldýðýný demirdi, amma xatire metninde ona xas olmayan bir saxtalýq vardý...
- ... bir defe Aytmatov Nyu-Yorka gedibmiþ, yanýnda da hansýsa, üç sovet yazýçýsý. Yol patrulu saxladýr: getdikleri taksi hereketi pozur, ya nese, axýr, bizdeki kimi de, hamý düþür özünü göstersin, Nyu-York polisiyçün de ne rüþvet, ne tanýþlýq, biri deyir, men filan sovet yazýçýsýyam, o biri deyir, bunu tanýmadýn, bu, meþhur filankesdi, Aytmatov da yerinden qýmzanmýr, maþýnda oturub-qalýb, birden polisin gözü ona sataþýr ve heyranlýðýný gizlede bilmeyib az qala kiþinin üstüne atýlýr, eserlerine göre teþekkür edir ve eserlerinin oxucusu olduðunu deyir...
- O boyda geniþliyi o burda nece tapýb?
- O Issýk-göllü deyil, Talasdandý.
- Orda ne var?
- ... aþaðý axan sular, qýraðý daðlar, ortasý zemiler, yovþan çölleri ve atlar... sonsuzluq ve gözellik. Orda çoxlu köhne ruhlar yaþayýr.
- ... ele burda da ruh meselesi pis deyil.
- Amma ele bilme ki, gömrükçülerin ruhudu.
- Estafürullah!
- Ne?..

3. Ýdeya

"Balýqçý" qesebesinden sonra qýrx kilometr o biri sahille getdik ve hemin yolu bir de geri qayýdýb bu biri sahil boyu þütümeli olduq. Yolboyu kend kiþilerinin topasýna rast geldik. Hamýsýnda da saxladýq, farel soruþduq. Ýndi çýxmaz, olsa da, ora gedin. Here elini ireliye ve sonra da sol qolun üstüne - gölün sahiline teref uzadýrdý. Axýr farel yetiþdirilen hovuzlarýn yerini bileni tapdýq. Tam tesadüfen. Hamý bizden çekindiyi halda bir sarýþýn qýrðýz özü söhbete giriþdi ve Þerqe teref uzanan yolun sonluðunu gösterib haralardasa oralarda dostlarý olduðu barede nese qýrýldatdý. Amma hovuz iþiynen meþðul olan adamlardan birini de tanýmadýðýný dedi. Maþýna oturandan sonra qardaþým ondan bir de beynini qurdalamaðý xahiþ etdi:
- Promozquy, a!
- ...
- Sene pul vererik.
- Ne qeder?
- Yüz sum.
- ...
Þerqe teref þütüdük. Beledçinin barmaðýný uzatdýðý yerden - evden birce balýq da çýxmadý. Yol qýraðýna yatmýþ bu taxta daxmadan baþ-gözü tüklü ve yarýyuxulu kiþi, ardýnca da baþý yun rus yaylýðý ile belenmiþ ve ayaqqabýlarýný telesik pencesine keçirib sürütleye-sürütleye erinin dalýnca cuman qadýn bize teref gelirdi.
- Ýþýq yoxdu?
- Ýki ildi.
Benzin yoxdu, dediler. Geceye olacaq.
- Çatar?
- Çatar...
Yene þerqe teref farel hovuzlarýndan bir þey tutmaq üçün BMV-miz yerden götürüldü. Beledçimiz susurdu.
- Biznen getmekden qorxmursan?
- Yox.
- Kefsen. Malades!
- Niye qorxum ki.
- Tanýmadýðýn adamlarýq de, birden aparýb baþývu kessek?
- Meni götürdüyünüzü gördüler.
- Kim gördü?
- Bacým.
- Noolsun?
- Nömrenizi de yazdý.
- Ne dexli?
- Sizi kimi adamlar buralara çox gelir. Men onlarçün vaþaq öldürürem.
- Zarafatdý, incime, biz terbiyeli adamlarýq...
- Görürem ki, terbiyeli adamlarsýz.
- Teþekkür.
***
Balýqçýlýq hovuzlarýnýn qorunduðu qapý çox leng açýldý. Dalýmýzca da baðlandý. Balýqyetiþdirme zavodunun direktoru qadýnmýþ. Bir qoca qarý da elini qarnýnýn üstüne qoyub ardýmýzca baxýrdý.
- Birazdan bura özelleþecek.
-...
- Qalan tekce hovuzlar ve gözetçilerdi.
- Onda gölün qýraðýna gedek.
- He, orda ara-sýra kiminse toruna farel düþe biler. Amma bu vaxtlar farel dibe gedir. 10-15 güne qalxmalýdýlar.
- Belke de qalxýblar.
Qýrðýz da inadkar qardaþýmla razýlaþdý. Qardaþým qabaqda oturub. Onun ebedi yeri oradý. Hara getmek barede hemiþe birce özü bilir: istediyi marþrutu gösterir. Ýstedim deyim, sen bizi barmaðýna sarýmýsan! Her defe bu sözler aðlýmdan keçir...
***
Biz çetinlikle yoldaký ara-sýra daþlarý temizleyirik...
-...akademikler gölün derinliyine giribler. Orda çox iri fareller de görübler. O fareller yayda da yuxarý qalxmýr...
Ýkinci postu, bir çaylaðý keçdik. Qardaþýma farel lazým deyil, ona sözünü göstermek ve stresini götürmek lazýmdý. Terpetsen, Yaponiyadaký, ya Amerikadaký biznesi barede düþünür, amma gelib girdiyimiz þervaxtýnýn ve ümidsizliyin tininde farelden danýþýr. Özüne 13 yaþlý qýrðýz qýzý adaxlayýr. Beledçimizin bacýsýný. Hamý bilir ki, o meze tutur:
- Sen qýzý getirirsen Biþkeke, men de qýrðýz qaydasýynan baþlýðýný verirem.
- Yox, gerek sen gelesen, göresen.
- Qýzýn böyüyü kimdi?
- Men... Yox, böyük qardaþým.
- Atanýz ölüb?
- He.
- Neden?
- Öz eceliynen.
- Neçe inek, neçe qoyun lazým olsa, men verrem. Amma gerek baxým qýz nece qýzdý.
- Yaxþý.
- ...gerek at da veresen... - uzun pauzadan sonra beledçi lap ciddice söhbete qayýtdý. Bu vaxt biz az qala qýz söhbetini unutmuþduq.
- Yaxþý... Sen hem de ovçusan?
- Hem de yox, ovçuyam.
- Ne vurursan?
- Çöl piþiyi, vaþaq...
- Qurd vurmursan?
- Lazým olsa, vurarýq.
- Yox, men soruþuram, vurursan?
Susdu ve yalanqarýþýq bir þey danýþdý. Qurddan danýþanda özünü dik tutdu ve qýmýldandý. Siqaret yandýrdý.
- Qurd öldürürük. Sürüye cumsa, çobanlar vurur. Az-maz. Her deyende el vermirler.
- Onlar ki vaþaqdan, çöl piþiyinden çoxdu.
- Ovçular ayrýca qurd ovuna getmir.
- Niye?
- Bilmirem. Yeqin, derisi bir adama lazým deyil. Müqevvasýn da isteyen olmayýb.
- Men istesem vurarsan?
- He, niye vurmaram?
- Boz qurd. Yalquzaq. Eþitmisen?
- He.
O, eliyle müqevvaný nece iþleyib vereceyini göstermeye baþladý. Pendir dürmeyi büken adama oxþatdým. Rusca danýþa bilir, amma eliyle ele tesvir edir ki, qurdun az qala diri gözlerini görürsen. Qardaþým qurd söhbetinin axýrýnda dönüb mene baxdý, qýmýþdý ve tezeden oturacaða sermelenib araya baþqa söhbet qatdý.
- Sen niye dinmirsen?
- Ne danýþým?
- Görürsen, yüz somçün özünü haralara vurur? Merd oðlandý, yox?
- He.
- Amma müselmandý.
Sözünü de kesib beledçiye teref:
- Vaþaqý neçeye satarsan?
- O biraz bahadý.
- Baha yeni neçeye?
- Ýki mine verrem.
- Çoox bahadý.
- Danýþýb semtleþerik.
Mene teref dönüb qýmýþýrdý:
-Eþitdin?
-Baþýmla "he" dedim.
- 40-45 dollara, necedi seninçün?
- Dehþetdi!
***
Çýraq iþýðý, sakit daxma ve derede - ulduzlar ve aylara el toxunacaq qeder yaxýn. Esebim soyudu. Sahildeki balýqçý evinin oðlu maþýna geldi: þübheli bir araþdýrma apardý ve küreyinin dalýndaký atasýndan harasa qaçmaðýn iþaresini aldý. Qýrðýz xasiyyetini qanmað isteyirdim: her þey adiden-adidi. Sözün, bir iþin varsa, qýsa ele, fýrlatma. Her þey dolambacsýz ve her söz çox keskindir... Sonra biri eþþekle geldi ve qýsaca sorðu-sualdan sonra qarþýda bir adamýn evinde istediyimiz qeder - 30-40 kilo balýðýn olacaðýný dedi. Ýndiye qederse hamýsý farelin çýxmadýðýndan danýþýrdý. Geldiyimiz yolu geri qayýtdýq. Yanýmýza oturdu. Ondan eþþek ve balýq iyi gelirdi. Getirdiler. Öz aralarýnda danýþýrdýlar. Qarþýdaký post barede danýþýrdýlar. Balýðý vermemiþ de þert kesdiler:
- Tutsalar, biz sizi tanýmýrýq.
- Onda qiymeti sal aþaðý.
- Qiymet onsuz da aþaðýdý.
Qardaþým zarafata giriþmiþdi:
- Biz adam satana oxþayýrýq?
- Yox.
- Hökumetden bu qeder qorxma, qoca, getdi o zamanlar.
- Men heç vaxt hökumetden qorxmamýþam. Men adamlardan qorxmuþam...
***
Pullarýný maþýn fanarlarýnýn iþýðýnda sayýb qaranlýqda itdiler. Birinci darvazada bizi saxladýlar. Bayaq gelende dalýmýzca çýxan qarý az qala özünü maþýnýn altýna atýrdý. Qýmýþdý. Geri çekildi. Arxadan maþýna eyilen hökumet adamlarýna baxýrdý.
- Ýliþdikmi?
- Bizim maþýnýn nömresine baxýn. Baqajý açmaða ixtiyarýnýz yoxdu.
- Bizim her cür baqaj açmaða ixtiyarýmýz var.
- Sen bu senede bax!
- ...
***
Derenin derinliyinden asfalta çýxanda men yuxuladým. Issýk-gölün dibinde bardaþ qurub bir ingilis fermeriyle danýþýrdým. Ayýldým. Düz qucaðýmda baþýçalmalý bir arvad oturmuþdu. Yanýmdakýnýn da qucaðýnda bir kiþi. Heç kes danýþmýrdý. Onlar qýrðýzca ele tez-telesik danýþýrdýlar ki, bir kelme anlamaq olmurdu. Gece qaranlýðýnda evlerin divarlarý ve kollu hasarlarýn qaraltýsý görünen yerde saxladýq. Her ikisi tezce siviþib düþdüler, kolluða cumub az keçmemiþ benzin konistirleri ile döndüler. Qardaþým mene döndü:
-Ne deyirsen, balýðýmýz var, benzinimiz var. Ne çatýþmýr?
Men susdum ve elimi onun eline vurub tezeden yuxuladým. Bundan sonra bir kimseye ideyasýnýn uçurumunda bele mane olmamaða söz verirdim. Min defe bele sözler vardý...

4. Çolpana

Hamý çox içir ve boylarý balacadý. Atlarýn da boyu. Heç biz özümüz de boy sarýdan qürurlu deyilik. Biz kökük, etli, piyli. Onlar ezasý dað heyvanlarý kimi. Dartýmlý üzü, derisi, hereketi. Her teref qarlý daðdý ve biz de daðlar arasýnda üzüaþaðý duran aulun ortasýnda geziþmeye çýxmýþdýq.
- Ey, cigit!
Yanýmýzdaký sözünü dememiþ, balaca adam balaca keherin belinden süzüb yere düþdü. Durdu. Qucaqlaþdýlar. Bize yaxýnlaþýb ikielli görüþdü. Öpüþdü.
- Mekteb yoldaþýmdý. Daðdan meni görmeye gelib. Gelenle zarafat edib þitlendik. Çörek kesdik, sonra zarafat bize keçdi. Lap düzü, biz bir az içkilenince ona iliþmeye baþladýq. O, evvel zarafatdan qýzardý ve bir az da tinini düzelden kimi özü qýcýqlandý. Ondan daðlarý, heyvanlarý soruþduq. Qurddan danýþdýq. O da kefini yere qoymadan zahý atýnýn indi de maðarada qaldýðýný ve özünün de bu gece madyanýnýn üstünde bir qurd yenib öldüreceyini dedi. Qurd onun doðarqarýn atýna gelecek. Mütleq gelecek. At da o gedib çatýnca qurdu burunlayacaq. Ve o qurdla üz-üze qalacaq. Onunla üz-üze qalmaq baþqa lezzetdi.
- Az qala gelib çomaða sürtülürler...
- Ola bilmez.
- Biz yalquzaqdan danýþýrýq.
- He, yalquzaq biraz baþqa mesele.
- Al, çolpanamý sene baðýþlayým, el çek, bu qorxulu heyvan söhbetinden.
- Saðol, mene çolpana baðýþladýlar...
- Daðlardan gelen adamýn çolpanasý üreyini açmadý, elemi?
- Yox, nedense hamý burda qurd söhbetinden qaçýr, qurd deyende ne deyeceklerini bilmirler. Açýq-aydýn danýþmýrlar. Bu merd heyvaný sevirler-sevmirler, bilinmir. Amma hamý ona reðbetini gizletmir.
- Hem de qorxusunu.
- Hem de qorxusunu. Onun iti diþleri ve iti aðlý var.
- Belke onun deyerleri var, bundan qorxursunuz? Arvadýný atmýr, tek yaþar, azadlýq sever, ayaðýný teleye salsan, yeyib geder.
- Heyif, biz ayaðýmýzý yeye bilmerik, amma arvad meselesinde yanýlýr.
- Belke onun diþileri buna deyer.
- Belke bizim diþiler de buna deyer?
***
- Sizde baþpapaðýna ne deyirler ?
- ... çox adý var...
- Bu çolpanadý.
O, maðaradaký atýný doðuzdurmaða getmekçün durdu. Bizim hesaba göre at artýq doðub. Onu tutub saxlayýrdýq. Atla qurdun döyüþünden danýþmasaq da, etrafda hamý bunu bilirdi ki, here bir az onu lengitdi, o özü de lengidi, qesden lengidi, biznen boþ çene-çeneye verdi ve gedende de sanki diri bir daylaðýn üstüne gedeceyini bilirdi.
- ...qurd onlarý çoxdan geberdib, getme, - dedim.
- Geberdibse de, gedim!
Ardýnca:
- Papaq, papaq!- demek istedim.
Çolpananý baþýma sýxdým. Bu çolpana çox isti, münasib bir þeymiþ. Biz auldan çýxanda da men çolpananý berk-berk baþýma sýxmýþdým...
Ceep-de gedirdik.

5. Aðlamaq

Canýbek Dedesinin cenazesi üçün qurulmuþ Yurtun hendeverindeydi. Baþqa neveler ve tör-töküntüler kimi yasa gelenler üçün yurda üz çevirib aðlamýrdý. Atasý herden ona gözünü aðardýrdý, amma Canýbek heç kesi saymýrdý ve tekce meyit qebristanlýða qalxanda tabuta yaxýnlaþdý, altýna girdi, barmaðýnýn ucu tabuta zorla çatacaq durumda biraz getdi, kimse onu qolundan tutub qýraða qoymaq istedi, durmadý, axýrý özü böyükler teki qýraða atlanýb yerini baþqasýna verdi. Hele biraz evvel - merasime gelende de maþýndan bir yerde düþdüler, o qýzýn elinden tutdu, hamý kiþiler Yurta qeder yolu baþlarýný ve gözlerini tutub aðlaþma gösterdiler, tez-tez Yurtun qapýsýna yerimeye baþlayýrdýlar, o biri yaxýnlar onlarý gören kimi üzlerini Yurta çevirib aðlaþma qururdular ve aðsaqqaldan biri "boldu" deyen kimi hamý yere oturur, ikielli sünnü salavatý çevirir ve kimse atüstü bir dua oxuyurdu. Qýz Canýbekin elinden tutub donmuþdu. Canýbek altdanyuxarý qýzý süzüb qolunu yelletdi ve qýmýþdý:
- Sen niye aðlamýrsan
- Bacarmýram.
- Men de.
Maþýna qayýtdýlar.
-     Ele bilirsen, heç kes bilmir ki, sen burda qara þüþelerin dalýnda gizlenmisen? Niye sen de Yurta gedib dedemi aðlamýrsan?
Canýbek bundan da evvel ona Yurta gedib aðlamaða israr etmiþdi. Her iki teklifinden de özü - bütün izahatlar ve israrlara baxmayaraq, el götürürdü, kimse ona nese izah etmeye baþlayandan bir az sonra sürtük cizgileri çekilir, gözlerinin qapaðý açýlýr, harasa bir yana baxýr ve qerar qebul edirdi. Qebristanlýq Talasýn üstündeki tepenin baþýndadý. Gilden ve az-maz kerpicden hörülen kümbezler, üstü torpaqlý, daþlý, baþdaþýnda iri qara daþ qebirleri keçirdiler. Canýbek o biri uþaqlarýn da destesine qoþulmamýþdý. Camaatýn içiynen dehdehlenib yedekde geden atlarýn ayaqlarý arasýndan görünüb-itir, qaçýb-durur ve kümbezlere girib-çýxýrdý. Qebirlerin üstüne çýxýr, bir daþ qaldýrýb ora atýrdý. O ele süretle ve ele maraqla hereket edirdi ki, indi ya atlarýn ayaðýna iliþib yýxýlacaðýndan, ya daþý ayaðýna salýb ezileceyinden, ya da nese bir qolay çýxaracaðýndan onu gözden qoymayan mühafizeçiler eymenmiþdi. Amma baþqalarý ona baxmýrdý. Molla oxumaða baþlayanda hamý yovþanlýqda oturdu. Hamý söhbeti kesdi. Sonra tezeden xýsýnlaþma baþladý ve Canýbek otun üstüne sermelenib göye baxdý. O, haldan düþmüþ kimi olsa da, göye baxýrdý: bayaq hamý torpaq atanda o bir ovuc xýrda daþ atdý...
***
- Sen niye bura gelmisen?
- Yas yerine.
- Yolda biz seni maþýna götürende niye aðlayýrdýn?
- Aðlamýrdým, gözlerimin yaþýný silirdim.
- Mene yalan danýþma, sonra bir de aðladýn.
- Men gülürdüm.
- Sen aðlýyýrdýn.
- Sen neyi bilmek isteyirsen?!
- Heç neyi.
- Vessalam de.
- Sen maþýnda dedin ki, atan ananýn üzünü yazýb.
-...
- Atan kimdi?
- Tatardý!
- Tatar nediki?
- Adam.
- Atan neynir?
- Ýþleyir.
- Harda?
- Talkuçkada.
- Talkuçka nedi?
- Pal-paltar satýlan yer.
- Atan pal-paltar alýr?
- Yox.
- Bes neynir?
- Satýr.
- Nece?
- Konteynerin içinde oturub müþteri gözleyir. Paltar almaq isteyen gelende satýr.
- Konteyner nedi?
- Dükan kimi bir þey.
- Yeni, market?
- Texminen ele.
- Atan anovun üzünü niye yazýb?
- Keflenib.
- Araq içib?
- He.
- Bes anan?
- Xestexanadadý.
- Bes sen?
- Nece yeni, men?!
- Sen de aradan çýxýb qaçmýsan?
- Yox, anamý xestexanaya qoyub gelmiþem.
- Biz seni maþýna götürende atan seni qovmurdu?
- Yox.
- Xestexanadan gelirdin?
- He.
- Bes atanýn elinden nece çýxýb qaçdýn?
- Anamla onu tutub döydük, sarýdýq.
- Ýndi el-qolu baðlý evde qalýb?
- Yeqin...
- Bu senin öz saçlarýndý?
- He.
- Her gün siqaret çekirsen?
- He.
- Ýçki de içirsen?
- He.
- Her gün?
- Yox, düþende.
- Araq?
- Yox, konyak.
- Bes sen atovu niye öldürmedin?
- Qorxdum.
- Tutulmaqdan?
- Yox.
- Bes neden?
- Bilmirem.
- Ýndi anovun üzü sarýqlýdý?
- He.
- Uzanýb?
- He.
- Bir de ora getmezsen?
- He.
- Bir de aðla...
- ...

Baký-Biþkek, 1999