ERZURUM TAÞNAK KONGRESÝ - VAN ERMENÝ DEVLETÝ VE TEHCÝR
28 Temmuz 1914'te Dünya Savaþý baþladýktan sonra Osmanlý hükümetinin izniyle 2-14 Aðustos tarihlerinde Erzurum'da 8. Taþnak Partisi kongresi düzenlenir. Kongre 2 hafta sürmüþ, 28 toplantý yapýlmýþ, yurt içi ve dýþýndan 30 temsilci katýlmýþtýr. Kongrenin ardýndan Taþnaklar Ermenilerin Osmanlý'ya baðlý kalacaðýný ilan ederler. Ancak, alýnan gizi kararlar hiç de o yönde olmayýp özetle þöyledir:
1.     Savaþ ilanýna kadar Türklere karþý eyleme geçilmeyecek, Rusya’dan gelecek silahlar Ermeni milislere daðýtýlacak,
2.     Savaþ ilanýndan sonra Osmanlý ordusundaki Ermeniler silahlarýyla birlikte Rus ordusuna katýlacaklar .
3.     Osmanlý Ordusu ilerlerse eyleme geçilmeyecek
4.     Osmanlý ordusu geri çekilirse Ermeni milisler Osmanlý ordusuna saldýracaktýr.

Sonunda 2 Kasým 1914te Osmanlý Devleti savaþa girer. Savaþýn ilan edilmesiyle tüm vatandaþlar gibi Ermeniler de askere alýnýr. Önce 20-45 yaþ grubu , ardýndan geri hizmette kullanýlmak üzere 15-20 ve 45-60 yaþtakiler askere alýnýr.

Taþnaklar yurt dýþýnda paralý milisler oluþturup bunlarý Türklere karþý savaþmak üzere Fransýz ve Rus ordusuna gönderirler. Osmanlý ordusundaki Ermeniler de bir süre sonra kaçarak çetelere ve Rus ordusuna katýlýr. Meclisi Mebusan'daki 3 milletvekili Karekin Pastýrmacýyan, Hampartsum Boyacýyan, Vahan Papazyan Ýstanbul'dan ayrýlarak milislere katýlýrlar. Böylece Osmanlý Ermenilerinin bir bölümü yüzyýllardýr yaþadýklarý ülkelerine karþý bir ihanet ve gerilla savaþýnýn içine girerler!

TEHCÝR NEDEN YAPILDI ?
30 Ekim 1914 gecesi Karadeniz’e çýkan Osmanlý-Alman birleþik donanmasýnýn Rusya’nýn Odessa ve Sivastopol limanlarýný topa tutmasýyla ülke fiilen dünya savaþýna girmiþ olur. Enver Paþa 100.000 kiþilik büyük bir orduyla Rusya üzerine yürür. Amaç, Kafkaslar ve Orta Asya'daki Türk halklara ulaþýp onlarýn da desteðiyle Pantürkist hayallerle “Büyük Turan Devleti” ni kurmaktýr. Ancak, orduyu acý bir son beklemektedir: 10 Ocak 1915'de Sarýkamýþ'ta aðýr kýþ þartlarý nedeniyle 60.000, kimi kaynaklara göre 90.000 asker donarak yok olur.

Kamuoyundan uzun süre gizlenen bu aðýr yýkýmdan sonra Osmanlý ordusu bir daha toparlanamaz. Rus ordusu ve Ermeni Milisler Doðu Anadolu'yu hýzla iþgale baþlar. 18-19 Nisan 1915’te Bitlis ve Van Ruslarýn eline geçer. Van’da 250.000 Ermeni milis toplanýr ve burada ilk kez Ermeni geçici hükümeti kurulur. Bu geliþmeler üzerine durumun vahametini yeni fark eden Osmanlý hükümeti ordudaki Ermeni askerleri silahsýzlandýrmaya baþlar.

Ýçiþleri Bakaný Talat Paþa, Ermeni dernek ve komite merkezlerinin kapatýlmasý, elebaþlarýnýn tutuklanmasý ve her tür belgeye el konulmasýyla ilgili 24 Nisan 1915 kararlarýný açýklar. Ama çok geç kalmýþlardýr. Bu kararlara meydan okurcasýna 21 Mayýsta 1915te Rus General Yudeniç Van'a gelir. Burada kurulan Ermeni devletine onay verir ve Aram Manukyan Devlet Baþkaný olarak atanýr.

Ýþte Tehcir Kanunu, ya da Yer Deðiþtirme Yasasý böyle çok kritik bir ortam ve I. Dünya Savaþý koþullarýnda, Tebayý Sadýka denilen Ermenilerin ihanetine bir tepki, Osmanlý'nýn bir ölüm kalým refleksi olarak doðdu. Rus ordusu ve Ermeni teröristlerle isteyerek veya istemeyerek iþbirliði yapan, savaþ bölgesi Doðu Anadolu'daki Ermenileri baþka yerlere taþýmak, nakletmek amacýyla yürürlüðe kondu. Diðer bölgelerdeki (Ýstanbul, Ýzmir vs) Ermenilere zorunlu göç yasasý uygulanmadý.

Asýl adý "Vakti Seferde Ýcraatý Hükümete Karþý Gelenler Ýçin Ciheti Askeriyece Ýttihaz olunacak Tedabir Hakkýnda Kanunu Muvakkat" (Seferberlik Zamanýnda Hükümete Karþý Gelenler Ýçin Askeri Makamlarca Uygulanacak Tedbirler Hakkýnda Geçici Kanun) olan bu yasa 27 Mayýs 1915te Mecliste kabul edilmiþ, 1 Haziran 1915te Takvimi Velayi (Resmi Gazete) de yayýmlanarak yürürlüðe girmiþti. Yasaya göre Erzurum, Van, Bitlis, Urfa, Adana, Maraþ'taki Ermenilerin o zamanlar Osmanlý topraðý olan Suriye vilayetine Halep ve Deyrizor’a taþýnmasý planlanýyordu. Yani amaç Ermeni halký yok etmek ya da soykýrým yapmak deðildi.

Yasanýn yürürlüðe girmesiyle öncelikle savaþ bölgesindeki Ermeniler trenle veya kafileler halinde, asker korumasý altýnda, Diyarbakýr, Urfa ve Fýrat vadisine nakledilmeye baþlandý. 7 Aralýk 1916 tarihli Ýçiþleri Bakanlýðý Raporunda 702.900 kiþinin yer deðiþtirdiði kayýtlýdýr. Aktarma sýrasýnda halký korumak için gerekli önlemleri almayan 1.379 görevli tutuklanarak mahkemeye sevk edilmiþ, idam ve hapis olmak üzere çeþitli cezalara çarptýrýlmýþlardýr.

Prof. Yusuf Halaçoðlu göçe tabi tutulanlarýn 438.758 kiþi olduðunu, açlýk, tifo ve dizanteri gibi hastalýklar, iklim koþullarý, yerel aþiretler ve eþkiyalarýn saldýrýlarý sonucu ancak 382.148 kiþinin yerleþim alanýna varabildiðini ileri sürer. Kuþkusuz bazý sivil ve askeri yöneticilerin kötü davranýþlarý yüzünden ölümlerin oluþtuðu bir gerçektir. Nakil sýrasýnda ve nakilden sonra kaçýp izini kaybettirenler olduðu gibi, din deðiþtiren, çocuklarýný köylülere emanet eden, Türk veya Kürt kimliklerine bürünerek izlerini kaybettirenlerin olduðu bilinmektedir.

Ermeni nüfusun bu þekilde ve çeþitli nedenlerle "buharlaþmýþ" olmasý "soykýrým" iddialarýnýn gündeme gelmesine yol açmýþtýr. Bazý yörelerde yer deðiþtirmeye karþý direniþ eylemleri de görülmüþtür. 24 Haziran 1915te Þebinkarahisar Ermeni milislerce ele geçirilmiþ, 29 Eylül 1915'de Ermeni ayrýlýkçýlar silahlanarak Urfa'da ayaklanmýþtýr. Ýsyanlarýn bastýrýlmasýndan sonra 2.000 kiþi Musul'a gönderilir.

Ermeniler, geçmiþte de buna benzer göç hareketlerine tabi tutulmuþlardýr. Bizanslýlar 1025te 40.000 kiþiyi Sivas ve Kayseri'ye, Memluklar 1250de 10.000 kiþiyi Mýsýr'a, 1777'de Kýrým'ý iþgal eden Ruslar bölgedeki Ermenileri steplere sürmüþtür. Bu göç hareketlerinin hiç biri soykýrým olarak görülmezken Osmanlý’nýn uyguladýðý göçün soykýrým olarak görülmesi mantýksýzýdýr.

1917 SOVYET DEVRÝMÝ VE RUSYA’NIN SAVAÞTAN ÇEKÝLMESÝ
Eylül 1915'ten itibaren -Rus birlikleri destek gelmesini beklediðinden çatýþmalar 1916 yýlý baþýna kadar hýz keser. Ruslar 13 Ocak 1916'da yeniden büyük bir saldýrý baþlatýr. Ermeni ordusunun da desteðiyle Þubat 1916'dan itibaren Erzurum, Muþ, Trabzon, Erzincan Ruslarýn ve Ermenilerin eline geçer.

Fakat o sýrada hiç umulmadýk bir geliþme yaþanýr: Rusya'nýn Avrupa cephesinde aldýðý yenilgiler, süreduran ekonomik kriz, Çarlýk rejimine karþý baþlayan halk hareketleri Lenin önderliðinde 1917 Sovyet Devrimine yol açmýþtýr. Rus ordusu Þubat 1917den itibaren iþgal ettiði yerleþkelerden hýzla çekilirken silahlarýný Ermeni ve Gürcülere devreder. 25 Nisan 1918de Kars Ermenilerin eline geçer. Ruslarýn çekilmesiyle bölgeye ilerleyen Ýngiliz ordusu da Kars'ýn Ermenistan'da kalmasý için destek verir. (Sonraki bölüm: Osmanlý’nýn yenilgisi ve Mondros Ateþkes Antlaþmasý)