Genco Erkal’dan “Bir Delinin Hatýra Defteri”ne Sýðan Bütün Popriþçinlere Bir Saygý Duruþu

Seval Deniz Karahaliloðlu

Aynada kendisine bakar ve konuþur. Zaten hep kendi kendine konuþur. 9, dereceden memur Aksentiy Ývanoviç Popriþçin. Evinde yalnýzdýr. Hayattaki tek arkadaþý yine kendisidir. Aynada kendisine bakan sayýsýz Popriþçinlerden biriyle dertleþir. Kendi içinde birbiriyle çeliþen karakterler sýrayla bir bir o küçük odaya doðru dökülür. Aðzýndan çýkan her cümleyle, anlattýðý her öyküyle vücut bulurlar. Somutlaþýrlar. Kendilerini görmeyiz ama neredeyse dokunacak kadar gerçek olduklarýna inanýrýz. Genco Erkal ya da Aksentiy Ývanoviç Popriþçin bizi buna inandýrýr. O samimiyeti, o sahiciliðiyle anlattýðý öykülere inanýrýz.

Aksentiy Ývanoviç Popriþçin bakanlýklarýn birinde 9. dereceden memur olarak çalýþýr. Kendini daðýnýklýk ve sarsaklýkla suçlayan þefinden nefret eder. “Bugünlerde çok dalgýnsýn. Kafan yerinde deðil, bütün kaðýtlarý karýþtýrýyorsun. Baþlýklarý hep küçük harfle atýyorsun” Þikayet, þikayet, þikayet. Çünkü müdür bey ona ilgi gösterdiði için onu kýskanýyor. Ýlgiden kasýt, her hafta sonu müdür beyin evine gidip 23 tane tüylü kalemini yontmak oluyor. Yani, Popriþçin müdürün angarya iþlerini yaptýrdýðý adamdýr ama o bir türlü bu gerçeðin farkýna varamaz. Çünkü sýradan olaylara farklý anlamlar yükleyerek, her þeyi olduðundan farklý görmeye baþlar.

Sýradan basit olaylara gereksiz anlamlar yüklemek onun için sonun baþlangýcý olacaktýr. Ýçine düþtüðü koyu yalnýzlýk, insansýzlýk, konuþacak tek bir dostu olmayýþý akýl saðlýðýný yitirmesine yol açacaktýr. Aslýnda Popriþçin günümüzde milyonlarca yalnýz adacýk gibi yaþayan, kalabalýklar içinde yapayalnýz býrakýlmýþ sayýsýz insaný anlatýr. Oyunun bir yerinde, duygusal aklý asýl neye ihtiyacý olduðunu haykýrýr. “Benim insana ihtiyacým var. Benim “bir insan sýcaklýðýna” ihtiyacým var” diye haykýrýr. Bu imdat çaðrýsý boþ odada yankýlanýrken dýþ dünyaya bir türlü ulaþamaz.

Ýnsansýz kalmak onun hayata bakýþýný ve gerçek algýsýný bozar. Mesela gizli gizli sevdiði müdür beyin güzeller güzeli kýzý Sofya. Onun için kesinlikle ulaþýlmazdýr. Onun gibi fakir, beþ parasýz, mevkii olmayan, sýradan bir memura neden baksýn. Öyle deðil mi? Ama o kendini Sofya’yý hayal etmekten alýkoyamaz. Tehlikeli sýnýrlara geldiðinde, içindeki Popriþçinlerden biri onu derhal uyarýr. Haddini bilmesini söyler. “Tamam, tamam anladýk” diyerek hayal etmekten vazgeçer. Yani, o hayallerinde bile “özgür” deðildir. Öylesine, “yoksun” ve öylesine “yoksuldur” ki, hayal etmeye dahi cüret edemez. Ýçinden çekip çýkardýðý Popriþçinlerden biri yine kendi aðzýndan dile gelir. Ona bir güzel haddini bildirir. “ Hem sen kim oluyorsun ki? Bir hiç. Koca bir HÝÇ !”

Yetersizlik duygusu, “kraldan çok kralcý olma” haline eklenir. Garip bir biçimde, kendisine hiçbir faydasý olmayan Çarý, sarayý (kendisi açlýktan ölmek üzeredir, üzerine palto diye giydiði þey ancak yer bezi olmaya layýkken) soylularý, müdür beyi sayar, sever. Nedense, onlarýn her þeye haklarý vardýr. Çünkü içine kötü bir ruh gibi kaçan Popriþçinlerden biri böyle buyurmuþtur. Ya da bilinç altýna yerleþen, sözde bazý toplumsal kurallar, dayatmalar böyle buyurur.

Tiyatroyu sever. Temsillere gitmeye bayýlýr. Tiyatroya gitmek, hayata karýþtýðý ender anlardan biridir. Kendisine göre varlýklý üst düzey memurlar bedava davetiye bulmadan tiyatroya adýmý atmazken, o birkaç ruble buldu mu hemen tiyatroya koþar. Pintiliklerinden dolayý, diðer memurlarý eleþtirir. Sanki bu durum günümüzde çok farklýdýr. Bakýnýz protokol davetiyesi peþindeki üst düzey memurlar ya da belediyeciler. Onun hayat dolu ýþýldayan gözlerle anlattýðý hikayeyi dinlerken gerçeðe daha yakýn olduðu bu anlarda, “Ah, Popriþçin keþke daha çok tiyatroya gitsen, daha çok hayata karýþsan, insanlarla konuþsan, arkadaþlýklar kursan belki akýl saðlýðýný koruyabilirdin” diye düþünmekten kendimizi alamayýz. Sanki bizim durumumuz Popriþçinden çok da farklýymýþ gibi. Ýçimizde, tehlikeli sýnýrlarýnda dolaþan, evinde kendi kendisiyle konuþan kaç Popriþçin vardýr acaba?

Kahramanýmýz küçük sýradan adamýn dünyasýna büyük düþler sýðdýrýr. Her olayý tuttuðu günlüðe tarih atarak titizlikle yazar. Mesela, 3 Ekim tarihindeki olaylarý anlatmakla baþlar iþe. Bakanlýða gidiþi. O ayki maaþýndan avans almak için suratsýz muhasebeciyi görmesi gibi. O günlüklerde geçen olaylarý bir dostuna anlatýr gibi anlatýr. En yakýn dostu seyircilerdir. Seyirci koltuklarýnda oturanlar her þeyin tanýðýdýrlar. Görünüþte, küçük sýradan bir memurun, gerçeklik duygusundan adým adým nasýl kopup hayal dünyasýnda kaybolduðunu izleriz.

Nikolay Gogol’un ölümsüz eseri “Bir Delinin Hatýra Defteri” Coþkun Tunçtan’ýn Türkçesiyle sahneye yansýyor. Oyunda Popriþçin’in onun karmaþýk ruh dünyasýný mükemmel bir biçimde yansýtan sahne tasarýmý Duygu Saðýroðlu’na, anýn duygusunu yakalamamýzý saðlayan müzikler Mete Sakpýnar’a ve dönem kostümleri ise Özlem Kaya’ya ait.

Ýlk kez bundan tam 50 yýl önce, 1965 yýlýnda Ankara Sanat Tiyatrosunda gencecik, 27 yaþýnda bir aktör tarafýndan sahnelenmiþti. Sonra, 1969, 1992 yýllarýnda deðiþik yorumlarla iki kez daha sahnelendi. 50 yýl sonra 77 yaþýnda, oyunculuðunun altýn çaðýnda beþinci kuþaklar için oyunu tekrar sahnelere taþýdý. Bir Delinin hatýra Defteri, usta oyuncu Genco Erkal’ýn olaðanüstü, destansý oyunculuðu ile unutulmazlar arasýna girdi bile. Genco Erkal tek kiþilik oyunda canlandýrdýðý karakter ve diðer hayali karakterlerle öylesine büyüyor ki, adeta devleþiyor.

Nikolay Gogol küçük sýradan bir adamýn aðzýndan inanýlmaz bir sistem eleþtirisi yapar. Her dönemde gördüðümüz hýrsýzlar, rüþvetçi memurlar, mevkii için dalkavukluk yapanlar, avantacýlar, yoksul halký ezen kast sistemi, din tüccarlarý, özgürlük isteyen muhalif gazeteler. Yani, durum günümüzden pek de farklý deðildir. Popriþçin oyunun bir yerinde aslýnda kendi haklarýný savunan gazetelere nedense çok kýzar. “Fransýz gazeteleri. Basýn özgürlüðü diye baðýrýyor. Çok kýzýyorum bu gazetelere. Alacaksýn bunlarý, bir temiz sopalayacaksýn. Anlayacaklar basýn özgürlüðünü. Al sana, basýn özgürlüðü !” Alýn size, koyun gibi güdülmeye müsait küçük insan örneði. Bu, “sürü psikolojisini” biz yakinen biliyoruz. Yani, Gogol’un oyunu sanki bugün yazýlmýþçasýna tazedir.

Genco Erkal, Popriþçine ve anlattýðý karakterlere hayat verirken vücut dilini o kadar baþarýyla kullanýr ki gerçekten o karakterleri sahnede görür gibi oluruz. Sahnede gösterdiði samimiyet ve sahicilik duygusu bizim bunlarý hayal etmemizi saðlar. Mesela, daðýnýklýðýndan ve yayýntýsýndan býkmýþ olan oda hizmetçisi Finli Mavra. (Popriþçin kiraladýðý yoksul bir pansiyon odasýnda yaþamaktadýr) Sokakta görsek tanýyacak kadar kendimizi aþina hissederiz. Çünkü Genco Erkal 50 yýlýn birikimiyle öyle hissetmemizi saðlar.

Sonra Sofya’nýn köpeði Meçi var ve mektuplaþtýðý erkek arkadaþý. Popriþçin Sofya’nýn köpeði Meçi’nin diðer köpeklerle konuþtuðunu bizzat kendi kulaklarýyla duyar, üstelik bir adým ileri giderek onlarýn aralarýnda mektuplaþtýklarýný bile söyler. Hatta köpeðin yaþadýðý eve gidip bir takým mektuplarý alýr. Amaç müdür beyin evindeki hayat hakkýnda bilgi almaktýr. Asillerin gündelik hayatlarýnda nasýl davrandýklarýný, aralarýnda nasýl konuþtuklarýný çok merak etmektedir. Sonra bir de Sofya var tabii. Sofya kendisi hakkýnda ne düþünüyor? Onun hakkýnda neler söylüyor. Bunlarý hep köpeklerin aralarýndaki mektuplaþmalarýndan çözmeye çalýþacaktýr.

Adým adým gerçeðin sýnýrlarý belirsizleþir, hayal dünyasý daha çekici hale gelir. Artýk Ýspanya Kralý olmaya bir “týk” kalmýþtýr ! Yoksulluk, insan yoksunluðu, derdini paylaþacak tek bir insan olmayýþý, koyu bir yalnýzlýk ve çok kýrýlgan bir zemin üzerinde ayakta kalmaya çalýþan Popriþçin. Bir de buna umutsuz bir aþkla sevdiði Sofya’nýn saraydan biriyle evleneceði haberi eklenince Popriþçin bunu daha fazla kaldýramaz, gerçeklik dünyasýnýn kýrýlgan zemini paramparça olur.

Popriþçin hayal dünyasýnýn fantezileri içinde yeniden doðar. Artýk karþýmýzda Ýspanya Kralý 8. Ferdinand vardýr. Ýnsan ruhu acýya, yalnýzlýða, insansýzlýða, yoksunluða ve yoksulluða ama en önemlisi “sevgisizliðe” ne kadar dayanabilir? Nikolay Gogol bu sorularýn cevaplarýný ararken geçen yüzyýlýn Rusya’sýnda çökmekte olan Çarlýðýn bir fotoðrafýný çeker.

Günümüz þartlarýyla birebir benzerlik gösteren oyun sanki bugünü anlatýyor ve bütün zamanlarýn Popriþçinlerine sesleniyor. Bu, ayaða kalýp “itiraz etmemiz” için bir fýrsat. Bir Delinin Hatýra Defteri, insani deðerlerin tekrar anýmsanmasý ve korunmasý adýna yüksek sesli bir itiraz. Ya topluca “itiraz” edeceðiz ya da Ýspanya Kraliyet ailesine yeni krallar katýlacak. Peki, bizim Ýspanya Kralý olmamýza ne kadar kaldý ?